Стефан Гайм - Агасфэр (Вечны Жыд) (на белорусском языке)

- Ганс, га? Ты яшчэ ня сьпiш, Ганс?

Той нешта мармыча пра шмат вiна й пра кашчавых баб i адварочваецца.

Але Айцэн не даецца.

- Ганс, - кажа ён, - мне вельмi хацелася б ведаць, што напiсаў доктар Лютэр у тым пiсямку, якое ён даў мне.

- А не пераймайся, вазьмi ды прачытай, - раздражнёна буркае Лёйхтэнтрагер, быццам гэта такая дробязь - узяць i прачытаць.

Але якраз гэтага Айцэн i ня хоча рабiць, асаблiва цяпер, калi ўжо ён амаль пастар, добры пастух, якi павiнен iсьцi наперадзе хрысьцiян, даючы прыклад сумленнасьцi. Таму ён кажа:

- Ты ж усё так добра ведаеш, Ганс; можаш сказаць, хто якую задумаў карту, туз чарвовы цi старэйшы булковы валет, альбо, можа, жалудовая дзявятка, альбо ж ва ўсiм, у чым толькi можа быць абазнаны чалавек, у сьвятым трыадзiнстве альбо што плоць i кроў Хрыста a priori былi ў хлебе i ў вадзе, альбо пра добрых i лiхiх анёлаў.

- Усё правiльна, усё ў правiлах i норме, усё адпаведна, - кажа Лёйхтэнтрагер, бачачы, што так проста заснуць яму ня ўдасца, - гэта можаш ведаць i ты, калi сабе здор у чэрапе ўцiсьнеш.

- Ай, ужо цiсьнi ня цiсьнi, - скардзiцца юны магiстр, - нi лою нi шмальцу ня выцiсьнеш, нi скварак ня высмажыш.

- Дык перакiнься ў Лютэра, - кажа сябар ня стрымаўшыся, - ну што такога ён табе меў напiсаць да гера галоўнага пастара Эпiнуса? Што ты абiбок i гультай i Гiпакрыт, якi зьлiзвае думкi з вуснаў вышэйшага, каб прабiцца ў сьвет?

I гэтым Лёйхтэнтрагер зноў пацэлiў у самы акурат: бо яно якраз тое, у чым Айцэн сам сабе найбольш баяўся прызнацца; вельмi добра ведае ён гiсторыю пра тое другое пiсьмо, якое напiсаў цар Давiд свайму камандуючаму Ёаву й перадаў праз Урыю; толькi з той розьнiцай, што ў яго, Айцэна, няма прыгожай жанчыны, як Вiрсавiя ў Урыi, ён рулюе на дзеву Штэдэр, якая, на жаль, хоць i ня зусiм бязьмясая i пляскатая, як паненка Агнэс тут у Магдэбургу, але й ня мае нiчога такога ў сабе, каб за яе душылiся й прападалi.

- Магчыма, ён павiнен быў напiсаць гэта, - кажа далей Лёйхтэнтрагер, - але ён нiколi так ня зробiць; мы ж ведаем Лютэра, ты й я, ён не напiша нiчога такога, што можа паказаць людзям, што ён толькi зноў выпусьцiў у сьвет чарговага пабожнага пустагаловiка.

Гэта хоць i крыўдна, але разам з тым i суцяшае; таму Айцэн перапускае сябру ягонае выказваньне, затое скуголiць, просячы спагады, так умольна-жаласна, як гэта яно пакутлiва змушацца да коннай дарогi ў такой няпэўнасьцi, сорак зь лiшкам мiляў у дзень, i як яму палегчала б на сэрцы, нягледзячы на змрочныя прыгоды наперадзе, калi б ён ведаў дакладна, што напiсаў добры доктар Марцiнус.

- Запалi сьвечку, - кажа Лёйхтэнтрагер, - i дай мне сюды тое пiсьмо.

Айцэн доўга калупаецца з крэсiвам i трутам, пасьля запальвае сьвечку; трапяткое полымца толькi крыху асьвятляе пакой i адкрывае жудасную карцiну: юны магiстр i кульгавы гарбач, абодва ў начных лёлях, дзьве галавы схiлiлiся над паперынай, пры гэтым адзiн выцягнутай рукой выпiсвае колы над пячаткай, пакуль яна зь лёгкiм шчоўкам не адскоквае ўгору й пiсьмо быццам само зь сярэдзiны разгортваецца.

- Вось, - кажа Лёйхтэнтрагер, - чытай.

Айцэн, якому ад такога спосабу расьпячатваньня пiсьма робiцца несамавiта, тым ня меней чытае; аж такая прага да ведаў, калi заходзiцца пра ўласныя выгоды. Пазнае почырк, своеасаблiвыя кручкi й скароты, чарнiльныя пырскi, быццам па паперы прабеглiся два, калi ня больш, прусакi. Мiр i мiлата ў Хрысьце, пiсаў Лютэр, сумленны мой, дарагi браце.

I далей сьледуе: "... схiлiце прыхiльне вуха Ваша да дастаўцы гэтага пiсьма, юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна. Бо ён той, родам з Вашага горада Гамбурга, хто быў руплiвы тут у Вiтэнбэргу ў высокай школе й зь вялiкiм посьпехам прыкладаўся да спасьцiжэньня вучэньня Божага, ён ужо праэкзаменаваны, красамоўны й старанны й цьвёрда кiруецца Словам i сваiмi начальствамi..."

Айцэн падымае вочы ад паперы й бачыць абыякавы выраз на твары свайго спадарожнiка, быццам той ужо даўно ведаў зьмест пiсьма. I таму далей чытае ў прыўзьнёслым тоне з дамесам гонару й какетлiвага пратэсту: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам магiстра фон Айцэна, каб Вы скарысталiся iм паводле свайго разуменьня i магчымасьцi. Гэта нясумненна будзе сапраўдны, як сапраўдныя ёсьць наша Эвангельле й Хрыстос, дастойны слуга Божы. Заставайцеся цэлы час шчыра ў Хрысьце. Учынена ў Вiтэнбэргу, et cetera, et cetera. Ваш Марцiн Лютэр."

- Ну, кажа Лёйхтэнтрагер, - супакоiўся нарэшце?

Айцэн абцягвае апоўзлую сьпераду кашулю й адказвае: - Ты ж сам сказаў, што нiчога iншага ён i ня мог бы напiсаць, добры доктар Марцiнус.

- Ня мог бы? - перапытвае Лёйхтэнтрагер, i раптам у ягонай руцэ зьяўляецца яшчэ адно пiсьмо, акурат як першае, з такой самай гладка адклеенай пячаткай, на якiм нават захаваўся адбiтак Лютэравай пячаткi. - На, чытай.

Айцэну зрабiлася знобка. Той самы почырк, нават чарнiльныя плямы, але словы нейкiм д'ябалскiм чынам перакручаныя, i напiсана там, што ў галаве ў юнага магiстра Паўлюса фон Айцэна чорт ведае што, толькi ня слова Божае, што ён прыслужваецца й падлiзваецца, што яму ня можа быць давераны настаўнiцкi пульт альбо катэдра, ужо ня кажучы пра законную хрысьцiянскую абшчыну, бо ён толькi пнецца ўгору, прагне ўлады над людзьмi, замест каб у пакоры сэрца шчыра служыць. А ўнiзе зноў сыгнатурка, чысьцюткi паўтор першай: Марцiн Лютэр.

Айцэн жахаецца. Яму здаецца, што ў двух пiсьмах як бы два бакi аднаго чалавека, i гэты чалавек ён сам - адзiн у ногi цалуе, другi за сэрца кусае. Але як што доктар Лютэр мог напiсаць толькi адно пiсьмо, дык якое ж зь iх сапраўднае, у якiм Лютэрава праўда? I якi, па праўдзе, ён сам, магiстр Паўлюс фон Айцэн?

Лёйхтэнтрагер трымае абодва вострымi пальцамi, лёгенька памахвае iмi перад недаверлiвымi вачыма Айцэна. Айцэн хапае правае, добрае, якое ён павiнен перадаць геру галоўнаму пастару Эпiнусу, калi толькi хоча падняцца вышэй па крутой духоўнай лесьвiцы; але яно ўвесь час выкоўзваецца з-памiж пальцаў, не даецца злавiць, сам ягоны сябар раптам здаецца як бы туманным прывiдам, i ён ускрыквае й прахоплiваецца ў ложку побач са спадарожнiкам, з расьпячатаным пiсьмом у руцэ, пячатка самым дзiўным i таямнiчым чынам цэлая, i ён ў апошнiм мiгатаньнi амаль дагарэлай сьвечкi паўтарае: "... i таму я магу, дарагi браце, пасяброўску рэкамендаваць Вам..." - А дзе другое? - пытаецца ён, штурхаючы Лёйхтэнтрагера пад бок.

- Што другое? - кажа той.

- Другое пiсьмо!

Лёйхтэнтрагер трасе галавой; ня ведае ён нiякага другога пiсьма, ведае толькi пра тое, што яго сябар Айцэн трымае ў руцэ, i кажа яму, каб пагрэў пячатку над сьвечкай, хай разьмякне, каб можна было файненька запячатаць, каб усё было, як бы нiчога й ня было, i пасьля гэтага полымца тухне, i зноў робiцца цёмна вакол гэтых двух у пакоi дома саборнага прапаведнiка Мiхаэлiса. Але Айцэн ня можа заснуць. Яму здаецца, што празь сьцены чуецца сухi кашаль дзевы Агнэс, альбо, можа, Лiзбэт альбо Юты, а недзе нехта стогне, быццам на грудзях у яго сядзiць гном, паскрыпваюць бэлькi, быццам ва ўсiм Магдэбургу вырвалiся на волю духi, i ён, увесь у страху, думае, Божа мой, Божа мой, няўжо так будзе ўсё маё жыцьцё, а я ж бо тое сабе думаў, што пасьля экзамена й казанi ўсё пойдзе сваiм упарадкаваным ходам, як гэта прадвызначыў Бог сваёй вялiкай мiласьцю, але нiхто ня ведае, якая яна слабенькая зямля, на якой ён стаiць, а якраз жа пад ёю й вiруе той вечны агонь.