Ян Борщевский - Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)

Пасля ягонага адыходу госцi ў задуменнi пазiралi адзiн на аднаго, не разумеючы, што гэта значыць: з гаворкi здаецца ён тым самым Саматнiцкiм, знешнасць жа зусiм iншая.

- Бачыце, суседзi? - прамовiў Мiкола. - Як вам гэты госць? Усё спраўджваецца, аб чым я вам нядаўна казаў: твар, вусны, нос, вочы, валасы i ўсё тое, што мае гэтае цела, - не ягонае ўласнае, але ён той самы Саматнiцкi, бо i сам сябе так назваў i тое, што я казаў, пацвердзiў.

- Але здаецца, - сказаў Мацей, - што яго не прынялi на тым свеце, дык мусiў зноў вярнуцца на зямлю, бо ён нiбы нябожчык. Няма ў iм жыцця.

- Дзiўны госць, - сказаў гаспадар. - Я не затрымлiваў яго, бо, кажучы шчыра, ягоны прыход, быццам з таго свету, выклiкаў у мяне нейкае незразумелае пачуццё.

Увесь той вечар суседзi гаманiлi пра Саматнiцкага.

* * *

Дзень быў восеньскi, неба хмурнае, шумелi дрэвы над счарнелым дахам хутара, вецер падымаў у паветра жоўтую лiстоту. Саматнiцкi нерухома сядзеў ля акна, нiбы драўляны iдал. Зянон зайшоў у хату, спынiўся i доўга глядзеў на гаспадара, нарэшце, каб абудзiць яго, госць папытаўся голасна:

- Як маешся, пане Саматнiцкi?

I той раптоўна, нiбы сон адагнаўшы, ускочыў з месца i прамовiў:

- Дзякуй, што мяне наведаў. Я не прывiтаў такога добрага госця, бо быў у гэты час вельмi далёка.

- Пэўна, дзесьцi ў далёкай мiнуласцi, прыемна сяды-тады той край думкаю адведаць.

- Праўда, тут горш, але там, дзе быў, мiнулае i сучаснасць заўсёды аднастайныя: Адэля са спакойным тварам, з мiлаю ўсмешкаю бавiцца ў сябрыне вясёлых гасцей - гэты расказвае ёй, што чуў, той - шту прачытаў, якi новы твор выйшаў з друку, пра знакамiтых пiсьменнiкаў, пра лiтаратурную славу, як круцiцца то сюды, то туды Кола Фартуны, шту дзеецца ў вялiкiм свеце. I нiхто там пра мяне не ўспомнiў, i Адэля, размаўляючы то з гэтым, то з тым, пра мяне - нi слоўца.

- Гэта звычайная рэч: час сцiрае надпiсы на цвёрдым мармуры, а людскую памяць лёгкi ветрык развее, малая хмарка заслонiць.

- I я гэтага хацеў, ды лiчыў, што ў далёкiх краях новыя мясцiны, маляўнiчыя краявiды ды выпрабаваннi зменяць мае думкi i жаданнi: пабываў у стэпах, бачыў цуды, узiраўся ў таямнiцы прыроды, - аднак хмары i стэпавыя вятры не развеялi, не засланiлi маiх успамiнаў.

- Ты не перамянiў сваiх пачуццяў, але, пэўна, скарыстаў розныя адкрыццi гэтага краю, якi раней не ведаў; хацеў бы i я штосьцi даведацца з гэтых адкрыццяў.

- Якiя выгоды я меў тут? Бачыш, якi я цяпер? Калi я трапiў у гэты край, то ўпадабаў лагодны клiмат, разлогi ўрадлiвых нiваў, раскошу расквiтнелых садоў, ветлiвасць i дабрыню жыхароў. Аднак праз некалькi месяцаў захацелася мне болей пазнаць: я перш-наперш прагнуў пабыць ва Уманi5, пабачыць пекны Сафiеўскi сад, так услаўлены ў паэзii Трамбецкага6, бо ён у маiм уяўленнi маляваўся зямным раем; я вандрую, як звычайна, без вялiкiх выдаткаў, i напрыканцы траўня пабачыў ужо разлеглыя стэпы Ўкраiны. Знаёмячыся з вулiцамi горада Уманi, я згадваў пра тыя страшныя зверствы, якiя чынiлiся тут у часе нападу гайдамакаў.

Шукаючы сад, я даведаўся ад тамтэйшых жыхароў да яго дарогу i пайшоў туды праз высокую браму прыгожай архiтэктуры, заўважыў сажалку, якая з двух бакоў была закрытая гарыстаю мясцовасцю, лясным гушчаром i зiхацела ў цiшы, нiбы люстра. Паўзiраўшыся на статуi з белага мармуру, што стаяць ля вады, я пайшоў правым бокам далей, любуючыся шторазу новымi краявiдамi; прыемна глядзець на расквiтнелую ўвесну прыроду, а тым больш, калi яе мастацтвам, стараннем i выдаткамi даводзяць да iдэальнае прыгажосцi; там усё ў той час вабiць чалавечае вока. Бачыў высечаныя ў дзiкiх, зарослых лесам скалах гроты, бачыў гаманкiя крыштальныя воды на iмшыстым дзiкiм каменнi, бачыў аграмадны гранiт, што ледзь трымаецца на абломках скалы, палохаючы людзей, бачыў у чыстай крынiцы рыбу, якая зiхацела золатам i срэбрам. Там лугi i ўзгоркi ўкрыты прыгожымi кветкамi, у кустах чуваць пошчак салаўёў, бачыў там чароўны палац Псiхеi ды прыгожы востраў багiнi Калiпсы; там сустрэнеш усё, што толькi можа стварыць уяўленне паэтаў.

Самотны, блукаў я па зацiшках гэтага саду. Дзень быў ясны, i ўсё квiтнела, нiбы ў раi, толькi мае думкi ахапiла скруха. Будучае i мiнулае, быццам дзве чорныя хмары, вiселi перада мною i за мною, нейкае журботнае прадчуванне ўпляталася ў мае мары; я хацеў бачыць толькi цярноўнiк, лiчачы, што на адно толькi тое i нарадзiла яго прырода, каб я спыняў на iм свой позiрк праз усю пiлiгрымку майго жыцця.

Сказаўшы гэта, Саматнiцкi замоўк, i здавалася, зноў здранцвеў: знерухомела ягоная постаць, i на твары, быццам драўляным, не было анiякага руху. Зянон, не бачачы прыкметаў жыцця, пазiраў на яго з трывогаю; нейкi час яшчэ доўжылася маўчанне, нарэшце, нiбы абудзiўшыся з летаргiчнага сну, той пачаў зноў апавядаць:

- Быў я далёка, але i там спаткаў ля кветак калючы цярноўнiк. Аднак вярнуся да свайго апавядання. Прысеўшы i абапёршыся рукою на дзiкую скалу, я аддаўся сваiм тужлiвым мроям; раптам нейкi жыд з сухiм, панурым, змучаным тварам, худы, у доўгай вопратцы, наблiжаючыся да мяне, сказаў:

- Я - музыка, без iнструмента граю на габоi; падарожнiчаў па многiх краiнах, i ўсюды маё гранне прымалi з вялiкiм захапленнем. Можа, пан дазволiць зайграць яму што-небудзь?

- Грай, што табе падабаецца, - адказваю.

Ён скрывiў вусны, прыцiснуў праваю рукою надзьмутыя грудзi, па твары прабеглi канвульсiўныя дрыжыкi - зайграў нейкi жалобны марш. Слухаючы гэтую журботную музыку i гледзячы на канвульсii твару i на ягоныя грудзi, я не мог заставацца абыякавым: аддзячыў як мог i папрасiў, каб не граў болей, не падрываў сваё здароўе; ён узяў плату, аднак зiрнуў на мяне так, быццам быў пакрыўджаны.

- Ты ведаеш лепш за мяне гэты сад, - кажу, - цi ёсць тут кусты цярноўнiку?

- Навошта шукаць кусты цярноўнiку, - адказвае, - глянь уверх, над галавою расце велiзарнае дрэва.

Я ўзняў вочы ўверх i ўбачыў высокую акацыю з вялiкiмi вострымi калючкамi; я хацеў яму нешта сказаць, але ўжо музыкi каля мяне не было.

Нейкi час я яшчэ блукаў па садзе, забiраўся ў цёмныя гроты, узiраўся ў струменi вады, у дзiкiя гранiты, у мармуровыя статуi; нечакана пачало цямнець, зашумеў вецер у гушчары дубоў; убачыўшы на небе хмары, я паспяшаўся вярнуцца ў горад.

Зяноне, людзi рознымi шляхамi iдуць да Вечнасцi, але пра ўсё, што бачылi i перажылi на гэтай зямлi, пра свае забавы, мары, пра шчаслiвыя ды нешчаслiвыя сны, якiя мроiлiся iм у падарожжы таго жыцця, яны расказваюць наступным пакаленням.

Заснавальнiк Сафiеўскага саду, валодаючы велiзарнымi маёнткамi, мiльёнамi лiчачы свае скарбы, не ведаючы пакутаў жабрацтва, не думаючы нi пра што iншае, як толькi пра прыемныя забавы, хацеў гэты сад з яго крышталёвымi водамi i квяцiстымi далiнамi зрабiць пенатамi грэцкiх багiняў; i гэта сталася сярод разлеглых стэпаў Украiны, дзе раней воку не было за што зачапiцца.

Ёсць за некалькi мiляў ад Уманi i за некалькi вёрстаў ад мястэчка Тэплiка яшчэ адзiн сад - Гайнароўскi, як назвалi яго тутэйшыя жыхары. Заснавальнiк гэтага саду, пан Гайнар, пасялiўшыся ва ўкраiнскiх стэпах, iнакш глядзеў на свет. Iдучы праз панурую пустыню жыцця, не марыў ён нi пра залаты век, нi пра рай на зямлi, не збiраўся нiкога здзiвiць чароўным краявiдам, не дбаў пра славу; iншыя ў яго былi думкi, iншая мэта.