Ян Борщевский - Душа не ў сваiм целе (на белорусском языке)

Вандруючы там i чуючы няраз жарты, розныя меркаваннi i дзiўныя апавяданнi пра той сад, я наважыў паглядзець усё ўласнымi вачыма, пазнаёмiцца з гаспадаром i зразумець ягоныя думкi.

Сярод стэпу вiдаць каля вады высокiя дрэвы адзiнокага хутара; наблiзiўшыся да гэтае мясцiны, я не заўважыў анiякае агароджы, не спаткаў анiводнага чалавека, нават сабака не абазваўся каля самотнае хацiны, а ў цянi садовых дрэваў паўсюль панавала цiша, толькi часам шумелi кранутыя ветрам галiны. Ля самага ўваходу, у вiшняку я заўважыў некалькi пчалiных калод, каля iх адпачываў у засенi дрэваў нейкi чалавек, побач на траве сядзеў хлопец: заўважыўшы мяне, ён адразу ж разбудзiў гаспадара. Быў той ужо ў гадах, апрануты ў белую палатняную вопратку, худы, твар шчуплы, смуглы; з-пад густых броваў пранiклiвым вокам ён пазiраў на мяне; падышоўшы да яго, я папрасiў дазволу агледзець сад i пазнаёмiцца з мясцовасцю.

- Мой сад, - сказаў ён, - нагадвае дзiкi лясны гушчар, тут анiводзiн краявiд не прывабiць вока.

- Наследаванне прыродзе, - адказаў я, - больш слаўны занятак, чым усялякiя вытанчаныя аздобы.

- Пра iх я зусiм не думаў, у мяне iншыя намеры.

- Значна больш можа быць карысцi ад таго, што абвесцiць Вышэйшая думка i Вышэйшае iмкненне, чым наследаванне чаго-небудзь. Я, упершыню наведаўшы гэты край, хацеў бы запомнiць тое, што не сустрэнеш у iншых мясцiнах.

- У iншых мясцiнах - iншыя патрэбы ў жыхароў; дык я буду тлумачом маiх думак, бо не разумеючы iх, людзi рознае мяркуюць i дамышляюць. Ды тут вельмi вузкiя i стромкiя сцежкi, я пайду паперадзе, буду праваднiком.

Я iшоў за iм у засенi асiнаў; вузкая сцяжынка, нiбы ў лабiрынце, вiлася перад намi, з абодвух бакоў былi глыбокiя канавы i ямы, берагi якiх зараслi густымi кустамi лазы i густою высокаю травою; у асобных мясцiнах была вiдаць пакрытая зялёнаю цвiллю вада, а ў iншых, зацененых густымi галiнамi, велiзарныя п'яўкi снавалi сюды-туды; нейкая iмгла вiсела над панурай i дзiкаю прастораю; у паветры была надзвычайная вiльгаць, быццам пасля нечаканага дажджу, хоць дзень быў спякотны.

- Праца цi прырода, - запытаўся я, - надалi гэтым мясцiнам такi пануры ды дзiкi выгляд? I якiя могуць быць з гэтага выгоды?

- Глянь на неабсяжныя стэпы Ўкраiны i шырокiя засеяныя нiвы - тут урадлiвая i шчодрая зямля, але ад клiмату часта бывае недарод. У гэтых мясцiнах пануюць вятры i незвычайная гарачыня, сонца выпальвае не толькi пасевы, але i травы ў нiзкiх ярах, ды так, што няма пашы, i ўлетку жывёла без корму i вады. Я працаваў шмат гадоў, капаючы гэтыя ямы i канавы, саджаючы дрэвы i кусты, каб затрымаць вiльгаць; i ўжо шмат зрабiў, вада з майго саду, разлiваючыся далей, забяспечвае патрэбы ваколiцы i мястэчка Тэплiка. Чалавек, якi нязменна iдзе да мэты, не толькi зямлю, але i атмасферу можа змянiць; гэтая вiльготная iмгла, якую ты бачыш зараз у маiм панурым садзе, збiрае дажджавыя хмары з усходу i захаду ды поiць вiльгаццю сасмяглыя стэпы: глядзi, i цяпер над нашымi галовамi скупчылiся цёмныя воблакi i не рушацца з месца; удалечынi вiдаць яснае сонца, а мы тут - у засенi.

Так апавядаючы пра свае думкi i намеры, ён вёў мяне ўсё далей i далей вузкiмi сцежкамi ў дзiкiм лабiрынце; там, дзе шырокая канава адмяжоўвала гэтыя мясцiны ад стэпу, я заўважыў нейкi лёх, што вёў пад зямлю, уваход у яго быў прыкрыты густымi кустамi.

"Навошта патрэбна гэтае цёмнае падзямелле?" - спытаў я. "Тут, - адказаў пан Гайнар, - лёх i падземны пераход з аднаго месца ў iншае; яны служаць не толькi дзеля ахалоджвання паветра ды збiрання вiльгацi, але i iншая. Ды няхай таго нiколi не будзе. Ты чытаў пра страшэнныя зверствы Гонты i Жалезняка, ведаеш пра напады ягоных гайдамакаў, якiя лiлi кроў па ўсёй Украiне; у выпадку такiх нападаў лабiрынт i таемныя лёхi ў маiм садзе могуць служыць схованкаю для няшчасных жыхароў. Але гэта толькi пры нагодзе; хадзем далей, пакажу яшчэ, зробленае мною".

Мы выйшлi на больш адкрытую мясцовасць у другой частцы саду, спынiлiся каля квадратнае сажалкi, што мела ў шырыню i даўжыню блiзу дзесяцi сажняў, а празрыстая вада была цёмна-жоўтага колеру, накшталт задымленага тапазу; тут я ўбачыў кусты нейкiх раслiн, з вельмi цёмнай зелянiнай.

- Тут фармуюцца мiнеральныя воды, - працягваў расказваць гаспадар, - хоць яны цёмна-жоўтага колеру, але празрыстыя, як найчысцейшы крышталь, i няма ў iх тых страшных iстот, што можна ўбачыць праз павелiчальнае шкло ў кожнай кроплi звычайнае вады. Жыхары Ўкраiны часта наведваюць Адэсу: адны, каб прадаць пшанiцу, а iншыя - дзеля марскiх ваннаў; збываючы прадукты, маюць карысць, а вось шукаючы здароўя на берагах Чорнага мора, - толькi множаць непатрэбныя выдаткi: падарожжа няблiзкае i салёная вада мала дапамагае хворым, а гэтая крынiца будзе выратоўваць ад усiх немачаў; я добра ведаю гэтую мясцовасць.

- I я, - кажу, - маю намер у гэтым годзе наведаць Адэсу, але толькi з цiкаўнасцi.

- Едзеш у Адэсу? Я вельмi рады гэтай нагодзе, бо хачу паслаць туды сёе-тое; вазьмi, калi ласка, адну невялiчкую рэч.

- З вялiкаю ахвотаю, калi не зойме шмат месца.

- Невялiкiя рэчы няшмат займаюць месца.

Сказаўшы гэта, пан Гайнар паклiкаў да сябе хлопца, загадаў яму прынесцi чатыры маленькiя бутэлечкi i папяровае пудэлка, пасля павёў мяне ўглыб яру; мы iшлi мiж кустоў ды высокае травы; у засенi гушчару з-пад узгорка выцякалi дзве чыстыя крынiчкi, нiбы дзве стужкi з чыстага срэбра, i праз колькi крокаў зноў хавалiся пад зямлёю. Спачатку ён напоўнiў дзве бутэлечкi з аднае крынiчкi, усыпаў нейкiх парашкоў - i вада раптоўна стала сапфiравага колеру, пасля з другое крынiчкi налiў астатнiя дзве бутэлечкi, i, калi сыпнуў iншы парашок, вада набыла прыгожы кармiнавы колер; потым добра закаркаваў усе чатыры бутэлечкi i падаў мне са словамi:

- Калi будзеш у Адэсе, пазнаёмiшся там з панам Рыльцам; гэта чалавек вельмi вучоны, ён прысвяцiў сваё жыццё даследаванням таямнiцаў прыроды. Я пасылаю яму дзве бутэлечкi гэтай каляровай вадкасцi, а дзве з такою ж вадою вазьмi сабе; вялiкая ад iх карысць i вялiкая хаваецца ў iх таямнiца; аднак даведаешся пра гэта не ад мяне, а ад пана Рыльца.

Мы яшчэ доўга хадзiлi па берагах iншае сажалкi, на якой былi маленькiя астраўкi, засаджаныя дрэвамi. Пан Гайнар апавядаў мне пра розныя гатункi траваў, якiя выраслi ў ягоным садзе, пра iх чарадзейную сiлу. А калi сонца схiлiлася за небакрай, я развiтаўся з садам, падзякаваўшы гаспадару за ласкавы прыём i абяцаючы аддаць пану Рыльцу давераныя мне вадкасцi.

Пакiнуўшы ўкраiнскiя стэпы, я завiтаў на Падолле; у гэтым краi ёсць усё, што патрэбна для жыцця. Тут i там дзiвосная прырода, прыгожыя краявiды: у гарах зелянеюць дубровы i густыя грабавыя лясы, гаi нагадваюць сады з пладовымi дрэвамi, на шырокiх i ўрадлiвых нiвах гайдаюцца, быццам на моры, хвалi каласоў, квiтнеюць далiны, зарослыя буйною травою, свецяцца, як люстры, ставы празрыстае вады, каля якiх бялеюцца вёскi i пышныя маёнткi, на берагах рэчак уздымаюцца сцены i пiрамiды скалаў, нiбы рэшткi руiнаў велiзарных старажытных замкаў.