Александр Кравцевич - Белорусы: нация Пограничья

[...] Аднаму парцізану пасля вайны далі дзесяць лет. Даказалі, што людзей забіваў, цэлымі сем'ямі. Але ж i другія забівалі! Знаеця, як людзей забівалі... Вось прыедуць, станеш прасіць, каб нешта не забіралі... Зараз за цябе i заб'юць. Унічтожаць! Усяго хватала. Каго забіралі i ў лесе расстрэльвалі, а каго i на месцы. Знаеця, за гэтае врэмя мало хто нават i раздзеўся па-настаяшчаму. Такое тварылася, што не дай Бог!... (жительница д. Нагуевичы, 1928 г.р., АА.2005).

— [...] Гэтая Жэня была дзядзькі майго жонка. Я яе дзяцей потым гадавала... У тую ноч парцізаны 14 чалавек забілі. Казалі, што будуць пашпарты правяраць... Дзядзька потым з ціху памёр. Проста нутро яго не выдзержала. Ён выбег: «Хлопчыкі, што ж вы робіце!» (знаёмыя ўсе ж былі, суседзі!) Як жа дзеці астануцца?

— І табе зараз тое будзе! Бярыце суку!

Яў падпоп схавалася. А дзядзька выбег: «Жэнечка»... A яеўжэ няма.

[...] Немцы былі ўсякія людзі, як хто. I нашыя былі не ўсе роўныя. I нашыя людзей забівалі. Парцізаны рабавалі i забівалі. Сколька парцізаны i ў нас уністожылі! Эту Лёдзееву Ганну забілі. За што? Прыехалі, забралі, павязлі і... ўсё. Аўдоццю тожа. Янку з Харашэвіч [...] I заб'юць, i невядома куды чалавек падзеўся. Такія тыя парцізаны. Хто каму паможа? У каждага свая бяда... (жительница д. Загритьково, 1922 г.р., АС.2005).

Однако на Слонимщине были и другие партизаны. Люди вспоминали о рейдах партизанского соединения генерал-майора Филиппа Капусты:

— I другія атрады ішлі. Некія яшчэ «капуснікамі» зваліся парцізаны. Не знаю чаму так звалі. Нескалька раз яны ішлі праз нашу дзярэўню. То тамака яны i страдалі тыя парцізаны! Нашыя то не асоба яны страдалі. А тыя — босыя, памучаныя, страшныя. Яны нічаво не бралі ў людзей. Нічаво. Што самі людзі дадуць. Выносілі на вуліцу. Каровы шчэ ў нас былі. Хто малака прынясе, хто хлеба, хто што. Нашыя парцізаны баяліся тых «капуснікаў». Нашыя людзі не жадныя былі. I парцізан кармілі, якія дзе прахадзячыя. Выносілі людзі i давалі [...] Але гэтакія бедненькія ішлі саўсем, то людзі выносілі (жительница д. Нагуевичи, 1928 г.р., АС.2005).

В многочисленных интервью на партизанскую тему наиболее эмоционально звучала тема «своих». Рефреном повторялось: Сваі былі худшыя [...]; Нашыя беларусы хужэйшыя[...] и т.п. Вспоминая о партизанах, респонденты будто еще раз переживали уничтожение традиционного крестьянского уклада, где со «своим» обычно связывались все надежды.

Аналогичное отношение к партизанам было выявлено также на белорусско-российском Пограничье [25] Апытанне праводзілася летам 2004 г. у Горацкім, Дрыбінскім i Мсціслаўскім раёнах Магілёўскай вобласці. . Респонденты отчетливо делили партизан на «своих» («свойских») и «чужих». «Свои» в большинстве случаев — это местные мужики, которые добровольно или по принуждению пошли в лес и влились в партизанские отряды. В д. Машково (Добровский сельский совет) Горковского района Могилевской области рассказывали о 18 молодых парнях, которых «забрали в партизаны» без их согласия (АС.2004). Как и на Слонимщине, местоимение «свои» совсем не означало существования между деревней и партизанами хороших отношений. Обычно «свои» вспоминались очень критически, как «дурні, што проста так бегаюць па лесе» (АС.2004).

Люди не особенно церемонились с эпитетами, когда разговор заходил о «своих» партизанах: бандыты, тарбэшнікі, бобікі, хулюганы. Главным критерием оценки было отношение партизан к местному населению. Респонденты отмечали, что одни партизаны (справядлівыя) просили помочь продуктами, а другие (хулюганы, бобікі) — сами забирали:

— А тады прійдуць жа этыя, парцізаны [...] Як справядлівыя, так ціхенька стукаюць, як хулюганы [...] как дадуць у дзьверы, i завесы вывалюцца. Яны ж, парцізаны, абманіюць, усе обманам i жывуць [...] Етыя ціхенька пастукаюць, папросюцьхлеба,малака папросюць [...]Імадцыдзіш, дасі, а я ўжо была тама замужам, дык, у старіка мёд быў, a людзі падказалі [...] Дак яны папрасілі, ён вынёс ім. А хулюганы этыяў вокны дзагаюць: «Давай мёду» іўсё (жительница д. Абраимовка, 1915 г.р., B04M.Abr.NJT/Ns.OS.);

— Калі б партызаны харошыя былі, сваіх бы людзей не пайшлі грабіць (АС.2004);

— Парцізаны толькі людзям врэд дзелалі. Ходзяць, забіраюць последнее. Шапкіякія надзець, хлеб, скаціну. Парцізаны не дай Богу нас былі! (АС.2004);

— Можа, партызаны дзе i былі харошыя, а тут, у Машкове, — не было (АС.2004).

— Мы ix (партизан. — А.С.) звалі тарбэшнікі. Патаму, што былі парцізаны харошыя, a былі такія, што пашлі ў лес сем'ямі i тады абіралі этых людзей (жительница д. Маслаки, 1931 г.р., B04M.KKW/AS).

Жители деревни Маслаки категорически отвергли информацию местного музея о разгроме партизанами немецкого гарнизона. В соответствии с их воспоминаниями партизаны вошли в деревню после отступления немцев и стали мстить тем, кто сотрудничал с оккупантами. Так, были застрелены староста и переводчик из комендатуры, дьяк и дьячиха. Жители были вынуждены обратиться к офицеру Красной Армии, который, по их словам, остановил самосуд.

Следует признать, что местоимение «наши» вообще не употреблялось в отношении партизан. Люди не смогли простить насильственных действий в отношении жителей деревни:

— Мы каліў кусках (на заработках, — А.С.) былі, ляжым на печы, заходзіць адзін, здявай, кажыць, шубу. Запытаў, хто мы адкуль, атрымалася знаёмыя. Дык ён кажыць, чаго ляжыш, пайшлі ў лес, там будзе i што есці i што адзець. А так шубу здзелі i пашлі. Во якія партызаны етыя. Партызаны былі адзетыя, аружонныя, а етыя — есць нечаго, яны ў лес ідуць, а тады па дзяреўні ходзюць [...] Етыя што з дзяреўні пашлі, дык якія ета партызаны [...] Дзе мы ў бежанцах былі, там былі ў Западней, дзяреўня Косіна. Во тама страха было. За Мінскам недзе. Дзяреўні гарелі кругом. Днём немцы, паліцаі, а ноччы парцізаны [...] Бо прыходзюць, ды давайцяхлебіяшчо што. Мацярі, як далі сюда прікладам (жительница д. Костюшково, 1925 г.р., B04M.Kas. KFR/PK.NP).

На вопрос, почему она сама не пошла в партизаны, прозвучал красноречивый ответ: «Я што зарабіла, то i з'ем. Чужога хлеба не ела. Якая ж з мяне партызанка?!» (АС.2004).

Очень часто сельчанам было сложно отличить партизан от бандитов. Как повторяли в д. Машково: лес — бес, хто ix разбярэ, усякія хадзілі (АС.2004). Кроме того, в ответах чувствовался своеобразный крестьянский менталитет с распространенной нормой: Мая хата з краю... Часто встречалось мнение, что ў партизаны i паліцаі разумныя не пайшлі (АС.2004). Люди говорили также об отсутствии помощи со стороны партизан. Один из респондентов на вопрос, помогали ли вам партизаны, ответил: «На што мы ім? Абуза!» (АС.2004).

«Чужими» (синонимы — дзействіцельныя, за ўласць, справядлівыя, настаяшчыя) называли диверсионные отряды и окруженцев, которые действовали в немецком тылу. Люди говорили о хорошем вооружении, о военной форме и утверждали, что они воевали за Родину. Только однажды прозвучала негативная оценка «чужих»: