Андрэй Тіхаміраў - Агульная славянская гісторыя. Навуковыя даследаванні

Для язычнікаў быў вельмі важны аграрны аспект зямлі: зямля – глеба, якая нараджае ўраджай, «Маці – сыру – зямля», глеба, насычаная вільгаццю, сілкавальнай карані раслін, «матушка-зямля», з якой звязаны цэлы шэраг абрадаў і загавораў. Тут амаль неадчувальна грань з уяўным падземным казачным светам. Багіняй пладаноснай зямлі-глебы, «маці ўраджай» была Макошь, уведзеная ў 980 г. у пантэон найважнейшых рускіх бажаствоў, як багіня ўрадлівасці.

Неба, ў прамой залежнасці ад сістэмы гаспадаркі, па-рознаму ўспрымалася першабытнымі людзьмі: паляўнічыя палеаліту, якія прадстаўлялі свет нібыта плоскім, одноярусным, ня цікавіліся небам, не малявалі сонца, займаючыся толькі плоскасцю сваёй тундры і жывёламі, на якіх яны палявалі. Паляўнічыя мезаліту, раз'яднаныя на невялікія групы, закінутыя ў бясконцай тайзе, нехаця звярнуліся да яго, да зорак, якія дапамагалі ім арыентавацца ў лясной пушчы падчас працяглага пераследу аленяў. Было зроблена важнае астранамічная назіранне: апынулася, што сярод незлічонай колькасці павольна рухаюцца па небе зорак ёсць нерухомая Палярная зорка, заўсёды якая ўказвае Поўнач.

Неба, ў прамой залежнасці ад сістэмы гаспадаркі, па-рознаму ўспрымалася першабытнымі людзьмі. Прадстаўлення земляробаў аб небе і яго ролі ў прыродзе і ў чалавечым жыцці істотна адрозніваліся ад поглядаў паляўнічых. Калі паляўнічым трэба было ведаць зоркі і вятры, то земляробаў цікавілі хмары («тлустыя», якія садзейнічаюць ўрадлівасці дажджавыя аблокі) і сонца. Непознанность працэсу выпарэння зямной вады, адукацыі аблокаў і туману («росы») прывяла да своеасаблівага прадстаўленні аб пастаянных запасах вады, аднекуль высока над зямлёй, на небе. Гэтая нябесная вільгаць часам, у непрадказальнае час, можа прыняць выгляд хмар і праліцца на зямлю ў выглядзе дажджу, «утучнить» яе і садзейнічаць росту траў і ўраджаю. Адсюль адзін крок да уяўленняў пра гаспадара нябеснай вады, распараджаюцца дажджамі, навальнічнымі ліўнямі і маланкамі. У дадатак да двух архаічным рожаніцам з'явіўся магутны Род, валадар неба і ўсёй Сусвету, вялікі жизнедавец ўдзімаецца жыццё ва ўсё жывое з дапамогай дажджавых кропель.

Сонца таксама было цэнім земляробамі, як крыніца святла і цяпла і ўмова вырастання за ўсё ў прыродзе, але тут быў выключаны элемент выпадковасці, элемент капрызаў чароўнай волі – сонца было увасабленнем заканамернасці. Ўвесь гадавы цыкл паганскіх абрадаў быў пабудаваны на чатырох сонечных фазах і падпарадкаваны 12 сонечным месяцах. Сонца ў выяўленчым мастацтве усімі вякамі было для земляробаў сімвалам дабра, знакам святла, што разганяе цемру. Старажытныя славяне, як і многія іншыя народы, прымалі геацэнтрычнай мадэль свету.

У паданнях славян-язычнікаў аб падземным-падводным ярусе свету таксама шмат агульначалавечага, шмат адгалоскаў той аддаленай эпохі, калі пасля раставання гіганцкага ледніка кантыненты былі затопленыя морамі і азёрамі, хутчэй за мяне свае абрысы, імклівымі рэкамі, прабівалі горныя камлюкі, неабсяжнымі балотамі ў нізкіх далінах. Фальклор яшчэ не вывучаны з пункту гледжання таго, які рэзкі пералом павінен быў адбыцца ў чалавечай свядомасці пры такім хуткім перавароце ў прыродзе, у абліччы і сутнасці свету.

Важнай часткай уяўленняў аб падземным свеце з'яўляецца агульначалавечая канцэпцыя падземнага акіяна, у які апускаецца сонца на заходзе, плыве ноччу і выплывае на другім канцы зямлі раніцай. Начны прасоўванне сонца ажыццяўлялася вадаплаўнымі птушкамі (качкамі, лебедзямі), а часам дзеючай асобай быў падземны яшчар, заглатывала сонца вечарам на захадзе і вырыгивавший яго раніцай на ўсходзе. Днём сонца па небе над зямлёй вабілі коні плі магутныя птушкі накшталт лебедзяў.

Асаблівае месца сярод паганскіх абрадаў займаў абрад пахавання. На працягу доўгага перыяду моцна вагалася суадносіны двух асноўных відаў пахавальнага абраду – трупоположения і спалення. Першабытнае пахаванне скурчаныя трупы, якім штучна надавалася становішча эмбрыёна ў чэраве, было звязана з верай у другое нараджэнне пасля смерці. Таму памерлага і хавалі падрыхтаваным да гэтага другога нараджэння. Праславяне яшчэ ў бронзавым веку падняліся на новую прыступку і адмовіліся ад скурчаныя Неўзабаве з'явіўся зусім новы абрад пахавання, спароджаны новымі поглядамі пра душу чалавека, якая не ўвасабляецца зноў у якой-небудзь іншай істоце (зьвяры, чалавеку, птушцы …), а перамяшчаецца ў паветраную прастору неба. Культ продкаў раздвоіўся: з аднаго боку, бязважкая, нябачная душа далучаць да нябесным сілам, гэтак важным для тых земляробаў, у якіх не было штучнага арашэння, а ўсё залежала ад нябеснай вады. З іншага боку, добразычлівых продкаў, «дзядоў», неабходна было звязаць з зямлёй, тае, што нараджае ўраджай. Гэта дасягалася празь закапвання спаленага праху ў зямлю і пабудовы над пахаваннем мадэлі дома, «дамавін». Крыху счакаўшы, у 9 – 10 стст. н. э., калі ўжо сфармавалася Кіеўская дзяржава, сярод некаторай часткі рускай шляхты ў трэці раз з'явіўся абрад простага пахавання без спалення, што адбылося, па ўсёй верагоднасці, пад уплывам ўзнавіліся сувязяў з хрысціянскай Візантыяй. Але як толькі пачалася шматгадовая вайна з імперыяй, вялікакняжацкае атачэнне падкрэслена вярнулася да крэмацыі. Курганы эпохі Святаслава, які пераследваў хрысціянаў, былі грандыёзнымі будынкамі на высокіх берагах рэк, пахавальныя вогнішчы якіх павінны былі быць бачныя ў радыусе каля 40 км, т. Е. На прастору чатырох – пяці тысяч квадратных кіламетраў!

Славянскае паганства дасягнула апагею напярэдадні адукацыі Кіеўскай дзяржавы і ў першыя два стагоддзі яе фарміравання (9 – 10 стст.), Калі культ Пяруна, бога навальніцы і заступніка воінаў і князёў, стаў дзяржаўнай рэлігіяй Кіеўскай Русі. Асаблівую ролю тут адыграла жрэцкага саслоўя старажытнай Русі. Агульнай назвай жрацоў было «вешчуны» ці «чараўнікі». У складзе ўсяго жрэцкага саслоўя было шмат розных разрадаў. Вядомыя «вешчуны-облакопрогонители», тыя, якія павінны былі прадказваць і сваімі магічнымі дзеяннямі ствараць неабходную людзям надвор'е. Былі вешчуны-лекары, якія лячылі людзей сродкамі народнай медыцыны, «вешчуны-хранильники», якія кіравалі складанай справай вырабу рознага роду кудменяў-абярэгаў і, відавочна, арнаментальных сімвалічных кампазіцый. Творчасць гэтай катэгорыі вешчуноў могуць вывучаць як археолагі па шматлікіх старажытным упрыгожванням, якія служылі адначасова і засцярогамі, так і этнографы па пережиточным сюжэтах вышыўкі з багіняй Макошы, малітоўна абарачаецца да неба, багінямі вясны, якія едуць на конях «з залатой сахой» і шматлікімі сімвалічнымі ўзорамі. Найцікавы разрад вешчуноў складалі «вешчуны-блюзьнер», казачнікі «кощюн» – міфаў, захавальнікі старажытных паданняў і эпічных паданняў. Казачнікаў называлі таксама «баяны», «заклінальнікі», што звязана з дзеясловам «баять» – распавядаць, спяваць, заклінаць. Акрамя вешчуноў-чараўніц, існавалі і жанчыны-вядзьмаркі, ведзьмы (ад «ведаць» – ведаць), чараўніцы, «потворы».