Андрэй Тіхаміраў - Агульная славянская гісторыя. Навуковыя даследаванні

Паўночнае ўзбярэжжа Чорнага мора і Каўказ яшчэ ў дагістарычныя часы былі заселеныя Скіфамі. Скіфы, у дадзеным выпадку, могуць атаясамляцца з іранцамі, таўрамі (народ, які жыў на тэрыторыі Крыму), фракійцамі, фінскімі і праславянскай плямёнамі. Першапачаткова Скіфы былі качэўнікамі, але пазней асноўная іх маса перайшла да аселага ладу жыцця і ўтварыла «Скіфскай царства», якое знаходзілася ў пастаянных кантактах са сваімі суседзямі. Прыкладна ў 7 ст. да н. э. пачалася каланізацыя Паўночнага Прычарнамор'я старажытнымі грэкамі. Каланізатары сустракалі супраціў з боку скіфаў, але, як правіла, у лакальных сутычках выходзілі пераможцамі, звяртаючы ў рабства няскораных плямёнаў. Зрэшты, рабы-скіфы не карысталіся вялікім попытам з-за іх свавольства і прыроднай схільнасці да віна. Пазней скіфам даводзілася весці барацьбу і з Рымлянамі.

Толькі ў мінулым стагоддзі расійскімі археолагамі была адкрыта яшчэ адна своеасаблівая культура, якая існавала прыкладна ў 2—4 стагоддзях нашай эры і названая гісторыкамі «Чарняхоўскага».

Сляды «Чарняхоўскага» культуры былі знойдзеныя на ўзбярэжжы Дняпра, недалёка ад Кіева. Этнічна «черняховцы» былі блізкія да іранцам, разам з тым сярод іх маглі быць і іншыя этнасы, у тым ліку і праславяне. Вядома, што «черняховцы» мелі вельмі цесныя кантакты з Рымскай імперыяй і гоцкімі плямёнамі. Высокая канцэнтрацыя насельніцтва, а таксама высокі ўзровень развіцця земляробства і ранніх рамёстваў стварылі перадумовы для стварэння дзяржаўнасці, але самабытная цывілізацыя не выстаяла пад ударамі гунаў.

Вялікія змены ў дэмаграфічную сітуацыю на тэрыторыі нашай краіны ў той час ўнесла гуннской навала. Гуны былі вядомыя яшчэ старажытным кітайцам. Прыкладна ў 2 стагоддзі да н.э. яны былі змушаныя адысці на захад пад ціскам войскаў «пад неба» і дзесьці да 2 стагоддзю н.э. выйшлі да Волзе. На берагах Волгі гуны вымушаныя былі затрымацца амаль на два стагоддзі, паколькі сустрэлі супраціў з боку алан (іранцаў). Пазней, зламаўшы супраціў аланскіх плямёнаў, гуны накіраваліся на селішча «черняховцев» і далей на захад. Вельмі ваяўнічыя гуны вялі качавы лад жыцця, тым не менш, выпрабоўваючы на сабе ўплыў культур заваяваных народаў, усё больш імкнуліся да выгод цывілізацыі. Знакаміты гуннскі цар Атыла ужо меў палацы і іншыя атрыбуты аселай побыту. Такім чынам, можна казаць пра з'яўленне на мапе сьвету да 4—5 стст. гуннского дзяржавы, які распасціраўся да межаў рымскай імперыі, і якое ўяўляла сабой складаны кангламерат народаў, дзе прышлыя гуны ўжо складалі меншасць. Пасля смерці Атылы, пачаліся звады сярод спадчыннікаў і заваяваныя народы, скарыстаўшыся сітуацыяй, адціснулі гунаў на ўсход у прычарнаморскія стэпы.

У складзе гуннской плямёнаў можна вылучыць прототюрков. Спачатку іх роля не была дамінуючай, але становішча стала мяняцца ў 6 стагоддзі, калі з усходу, з межаў цяперашняй Манголіі, на захад накіраваўся магутны струмень прототюркских плямёнаў. Тады ж імі была ўтворана моцная канфедэрацыя, названая Цюркскі каганат і якая распасціралася на вялізнай прасторы ад Манголіі да Волгі. У каганат існавала выразная іерархічная структура, на чале якой знаходзіўся Хакан, які мае неабмежаваную ўладу і прыраўнаны качэўнікамі да кітайскага імператара. Пазней Цюркскі каганат распаўся на дзве часткі, з якіх так званы Западнотюркский каганат панаваў на тэрыторыі ад Алтая да Волгі, а затым распаўсюдзіў сваю ўладу і на частку Прадкаўказзі.

Самым сур'ёзным наступствам гэтага ўтварэння быў прыход цюрок на захад, у тым ліку і ва Ўсходнюю Еўропу. У 6—10 стст. насельніцтва амаль ўсёй стэпавай частцы Усходняй Еўропы падвергнулася тюркизации, тады як у лесастэпавай зацвярджаўся дамінант славян.

Толькі на цэнтральным Каўказе захаваўся магутны масіў аланского (іранскага) этнасу, які акрыяў пасля гуннского пагрому і ўзнавіў сваё палітычнае аб'яднанне – аланскіх саюз.

Таксама, у заходнім Предкавказье (тэрыторыя цяперашняга Краснадарскага краю) у 6 ст. пануючае становішча занялі булгары і ўтварылі дзяржаву, якая атрымала назву Вялікая Булгарыя. Булгары сапернічалі з заходнімі цюрак і спрабавалі распаўсюдзіць свой уплыў на захадзе, у стэпах сучаснай Украіны. У другой палове 7 ст., Пад ударамі хазар, яны вымушаныя былі пакінуць радзіму. Большая частка булгар сышла на Балканы, частку ў Цэнтральную Еўропу, але некаторыя ўсё ж засталіся ў перадгор'ях Каўказа.

У 7 ст., Распадаецца Западнотюркский каганат і з яго, самастойнай адукацыяй, вылучаецца Хазарскі царства. Першапачаткова хазары апісваліся рознымі крыніцамі як прадстаўнікі мангалоіднай расы, аднак, пазней яны мелі ўжо іншае аблічча з відавочным перавагай еўрапеоіднага расавага тыпу. Гэта сведчыць аб тым, што, будучы прадстаўнікамі гуннской плямёнаў, хазары змешваліся з мясцовымі народамі. Цэнтрам Хазарскага дзяржавы спачатку быў Прыморскі Дагестан, дзе знаходзіліся першыя дзве сталіцы – Баланджар і Самандар. Вядома, што хазары часта выступалі саюзнікамі Візантыі ў войнах з Іранам. Таксама, яны актыўна сапернічалі з арабамі і з-за войнаў з імі вымушаныя былі перанесці сваю сталіцу на поўнач ад, у вусце Волгі. Больш за тое, хазары пайшлі далей на паўночны захад. Рускія летапісы адзначаюць, што ім плацілі даніну славянскія плямёны – вяцічы, радзімічы і нейкі час паляне.

Ўзнікненне ў нізоўях Волгі калоніі габрэяў, гнаных з Візантыі, і паразы ў войнах з мусульманамі наблізіла пэўную частку Хазарскі шляхты да прыняцця юдаізму. Тады ж галоўнымі дзеючымі асобамі сталі буйныя яўрэйскія гандляры, якія маглі фінансава падмацаваць такога роду аперацыю. Прыняцце юдаізму, аднак, не прынесла Хазарыі вялікай карысці. Да таго ж асноўная частка насельніцтва вызнавалі іслам, хрысціянства і старыя паганскія культы.

У заваяваных хазарам краінах падымаліся паўстання. Да першай трэці 9 ст. вызваліліся славяне-паляне, а да канца 9 ст. спробы скінуць Хазарскі ўлада прадпрымаліся ў Волжскай Булгарыі – невялікім дзяржаве, які ўзнік на Сярэдняй Волзе. У 10 стагоддзе хазары ўступіла саслабленай. Галоўным ворагам яе цяпер была Русь, якая разграміла Хазарскі каганат.

Праславянская таварыства 6 – 4 стст. да н. э., займала ўсходнюю палову агульнаславянскай прарадзімы, дасягнула вышэйшага ўзроўню першабытнасці. З гэтай эпохі, званай скіфскай, пачынаецца полуторатысячелетний перыяд, які завяршаецца, стварэннем феадальнага дзяржавы Кіеўскай Русі. Цэласнасць пазначанага перыяду двойчы парушалася: уварваннем у стэпе сарматаў-качэўнікаў (3 ст. Да н. Э.) І ўварваннем гунаў (4 ст. Н. Э.). Унутры гэтага перыяду можна акрэсліць адзін істотны мяжу, звязаны няма з вонкавымі падзеямі, а з узроўнем развіцця самога славянскага грамадства. Такім мяжой з'яўляюцца 5 – 6 стагоддзя нашай эры, характарызавальных трыма катэгорыямі новых з'яў: па-першае, славяне перасталі паддавацца качэўнікамі, і новыя наезды (аварыя, хазар, печанегаў) сустракалі цьвёрдую абарону. Па-другое, славяне ажыццявілі ваенную каланізацыю балканскіх уладанняў Візантыі; па-трэцяе, славяне пачалі мірную каланізацыю лясной зоны Усходняй Еўропы. У гэтым перыядзе ўзнікаюць велізарныя сьвятыні на гарах пад адкрытым небам, якія адлюстроўваюць патрэбнасць у шматлюдных общеплеменных «саборах», «сходах».