Кривицкий Александр - Учебник белорусского языка

Согласные [дз], [ц] всегда мягкие перед [вь]: буцвець [буцьвець] — тлеть, гнить, пацвельваць [пацьвельваць] — подразнивать, цвік [цьві к] — гвоздь, мядзведзь [мядзьведзь] — медведь. Дзвіна [Дзьві на] — Двина, дзверы [дзьверы] — дверь. На стыке приставки и корня смягчения этих согласных не происходит, в том числе и перед [вь]: падвязаць, адвіснуць, адмераць, пад'ём, адперазаць [атперазаць], адсячы [атсячы]. Не смягчаются они перед [вь] также в большинстве случаев не в начальном слоге слова: дратве, Літве, картвельскі, мардве. Обязательно смягчение [д], [т], входящих в состав приставок и предлогов, если последующая основа начинается с [дзь], [ць]: паддзець [падзьдзець], ад дзеда [адзьдзеда], падцерці [пацьцерці], адцёрты [ацьцёрты], аддзьмухваць [адзьдзьмухваць] — отдувать.

Звук [н] смягчается перед согласными [дзь], [ць], [и]: камандзі р [каманьдзір], манцёр [маньцёр], каньяк, бландзін [бланьдзін], браканьер. Перед другими согласными [н] обычно не уподобляется последующему мягкому, по бывает мягким в тех случаях, когда эта мягкость сохраняется и перед твердым звуком, сравн.: ганьбіць — позорить и ганьба — позор, банькі — банки (мед.) и банка (посуда).

Харчаванне — питание; харчовыя прадукты — пищевые продукты; харчовая праграма — продовольственная программа; харч — пища, питание, продовольствие; харчавацца — питаться; харчэўня — харчевня.

Ежа — пища, еда, съестные припасы; лёгкая ежа — легкая пища, смачная (нясмачная) ежа — вкусная (невкусная) пища; ужываць як ежу — употреблять в пищу.

Снеданне и сняданне — завтрак, снедаць — завтракать.

Абед — обед; абедаць — обедать.

Полудзень — полдник; палуднаваць.

Вячэра — ужин; вячэраць.

Страва — блюдо, пища; абед з трох страў — обед из трех блюд; снеданне з дзвюх страў — завтрак из двух блюд.

Стол — стол; накрыць стол — накрыть на стол; падаць да стала; дыетычны стол — диетический стол.

Талерка — тарелка; глыбокая (мелкая) талерка.

Сподак — блюдце; сподачак — блюдечко.

Патэльня — сковорода.

Лыжка — ложка; лыжачка — ложечка; лыжка дзёгцю у бочцы мёду.

Відэлец — вилка.

Шклянка — стакан; бура ў шклянцы вады.

Бутэлька — бутылка; бутэлька соку.

Сурвэтка — салфетка; абвязацца сурвэткай — повязать салфетку.

Салянка, сальніца — солонка.

Цукарніца — сахарница; шкляная цукарніца — стеклянная сахарница.

Кубак — чашка, кубачак — чашечка (вид посуды).

Куфель — пивная кружка.

Конаўка — кружка для питья.

Пражыта, здаецца, мала, а ўжо так прыемна бывае вяртацца думкай да вытокаў нялёгка заробленай сталасці.

Быў час, калі ад хараства жыцця патрабавалася нямнога. Каб салодка размарыцца, вясковаму хлапчаняці дастаткова было прыціхнуць каля плоту, уталопіцца ў дзівосныя ўзоры сівога моху на штакеціне… Калі ж здараўся часам выпадак такой незвычайнай важнасці, што на траву, у сферу тваіх магчымасцей, звальваўся з гнязда толькі што апераны верабейчык, — шчасце не мела граніц!..

Навокал быў зусім невялікі свет жывых істот і рэчаў, якія я ўмеў назваць. Кожны новы прадмет, новы голас жывой істоты — проста жыццё, якому і за межамі майго далягляду, як адчуваў я падсвядома, не было ні канца ні краю Адтуль у кружок мае жыццёвай прасторы безупынна прыходзіла нешта новае, што з часам адкрывала сваё імя.

Разам з новай птушкай ці кветкай прыходзіла новая песня ці казка.

Сярод мноства прыгожых прыйшла неўпрыцям і такая, дзе мой вясковы аднагодак збіраўся першы раз у школу, а бацька наказваў яму быць старанным.

Не то казка, не то песня. Прыйшла — са слоў старэйшага брата — і адразу знайшла ў маім сэрцы ўтульнае месца.

А неўзабаве і я надзеў шарачковую торбачку з букваром і грыфельнай дошкай. Бацькі, які тым часам выплятаў бы на калодцы лапаць, ужо не было. Маці сама дала наказ быць не горшым, чым дзеці ў добрых людзей. Рэшту сказала казка:

(Я Брыль)

здавацца — казаться

прыемна — приятно

вяртацца — возвращаться

выток — исток

сталасць — зрелость, солидность

калі — когда

хараство — красота, краса, прелесть

плот — забор, изгородь

уталопіцца — упереться взглядом уставиться, чаще утаропіцца

дзівосны — дивный, изумительный, чудесный, причудливый

штакеціна, лит. штыкеціна — поперечная планка в садовой ограде

здарацца — случаться

выпадак — случай

незвычайны — необыкновенный, необычный, непривычный

магчымасць — возможность

зусім — совсем

істота — существо

рэч — вещь

далягляд — кругозор

адчуваць — чувствовать

падсвядома — подсознательно

безупынна — безостановочно, беспрерывно, непрерывно

мноства — множество

прыгожы — красивый, изящный

неўпрыцям — незаметно, неприметно

старанны— старательный, усердный, примерный

утульны — уютный, укромный

шарачковы — сермяжный

рэшта — остальное, остаток

здатны — способный, пригодный, подходящий

1. Выпишите из приведенного ниже текста слова, в которых согласные перед согласными должны произноситься мягко. Подчеркните эти согласные.

Пасвятлела… 3 кожнай хвілінай усё ясней і выразней пачалі выплываць або нечакана з'яўляцца ў полі зроку разбітая тэхніка на шашы, падсечаныя пад корань дрэвы, прыпушаныя снегам скрынкі ад снарадаў, варожыя каскі… Але гукі, што мяне ўстрывожылі, ішлі не ад гэтага ўбачанага — і яны не спыняліся, працягвалі прыгнятаць душу…

Выпадкова я зірнуў угару.І, увесь працяты агнёвымі дрыжыкамі, нібы абмёр… Вось адкуль ідуць незразумелыя, пяклівыя гукі…

(І. Мележ)

2. Ниже записан текст так, как в нем следует произносить мягкие согласные. Запишите его в соответствии с правилами орфографии.

У час касьбы, калі зацьвітаюць надрэчныя лугі, калі набліжаецца час сенакосу, гудзець пачынаюць і плечы, і рукі. У снах маіх конікі звоняць і косы. І нат электрычныя ўспышкі начамі і рознакалёрнай рэкламы праменьні здаюцца агеньчыкамі, сьветлячкамі ў гмахах-стагах нарачанскага сена. Напэўна, нашым песьням лёс падараваў вітальную сваю няўрымсьлівую сілу, настоеную на цяністым шуме траў, на водары малі н, крушын і жывасілу. Таму няма патрэбы ў звон набатны біць, калі пасьля грымот і навальніц прадвесьніх пабачыце ўзарваны брук ля камяніц жывымі, маладымі парасткамі песьні.