Махмуд Самандаров - МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация. Ўқув қўлланма

Шундай қилиб инсон капитали ва инновацияларни ишлаб чиқаришга асосланган янги иқтисодиёт бугунги кунда бунинг учун барча зарур шароитларни яратадиган шаҳарларда ривожланишга қодир, яъни иқтисодий урбанизация жараёни мавжуд.

Шу билан бирга шуни таъкидлаш керакки, бу ерда шаҳарлар ҳақида гап кетганда биз албатта уларнинг расмий чегаралари ичидаги шаҳар аҳоли пунктларини эмас, балки ушбу чегаралардан ташқарига чиқадиган шаҳар агломерациясини, табиий равишда юқори даражадиги аҳоли яшаш жойларини назарда тутамиз.

Шаҳар ўз ваколатлари доирасида қабул қилинган меъёрий хужжатлар орқали ушбу қарорларга таъсир кўрсатиши мумкин. Масалан. шаҳарсозликни тартибга солиш қаерда ва нимани кўриш мумкинлигини, қаерда ва нимада эмаслигини аниқлаш мумкин.

Аммо шаҳарда иқтисодиётнинг барча соҳалари орасида битта мавжуд бу тор маънода шаҳар иқтисодиёти деб таърифланиши мумкин, яъни иқтисодий фаолият сифатида унинг ташкил этилиши аллақачон сезиларли даражада – нафақат тартибга солиш ваколатлари доирасида шаҳарнинг давлат бошқарув тизимига боғлиқ.

Бу уй жой коммунал хўжалиги, йўл транспорти ва ижтимоий инфратузилма, шаҳар худудини ободонлаштириш ва бошқа кўп нарсалар, ҳатто шаҳар ўзи бюджет маблағларини киритмаса ҳам, ушбу соҳалардаги инвестиция жараёнларига ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши мумкин.

Китоб беш бобдан иборат.

Дастлабки кириш боби шаҳарлар ва шаҳар агломерацияларининг минтақалар ва мамлакатларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг ҳаракатлантирувчиси сифатидаги ролининг назарий масалаларига, шунингдек шаҳар ва шаҳар агломерациясини ривожлантириш учун замонавий дунё сиёсатини таҳлил қилишга бағишланган. Ушбу бобнинг мақсади шу жумладан илмий адабиётларда назарий тушунчаларни ва турли мамлактлар ва халқаро ташкилотларнинг дастурий хужжатларидаги мақсадларни амалий белгилашни мисоллари орқали шаҳарсозликнинг, хусусан, иқтисодий ривожланиш учун муҳимлигини замонавий тушунишни намойиш этиш.

Иккинчи бобда муаллифларнинг Россия шаҳарларининг танланган гуруҳлари учун ялпи шаҳар маҳсулоти ва иккинчисининг иқтисодий ўсишга қўшган ҳиссасини баҳолаш натижалари келтирилган.

Учинчи бобда ўқувчига иқтисодий фаолиятнинг турли соҳаларининг ялпи маҳсулотга қўшган ҳиссасини таҳлил қилиш билан танишиш таклиф этилади.

Тўртинчи бобда биз шаҳарлар ва шаҳар агломерацияларининг турли йўналишдаги ижтимоий-иқтисодий ривожланиш кўрсатгичлари тизимини (демографик кўрсатгичлар, аҳоли ҳаракатчанлиги кўрсатгичлари, меҳнат бозори конъюнктураси, аҳоли даромадлари, иқтисодиёт ва инвестициялар ҳаёт сифати, уй-жой секторининг ҳолати). Россияда ва чет элларда қўлланилган кўрсатгичларни тахлил қилиш асосида янги тизим «Шаҳар барометри» шунингдек Россия ва хорижий шаҳарлар ва агломерациялар учун баъзи кўрсатгичларнинг қийматларини таққослаш натижалари таклиф этилади.

Бешинчи боб Россия шаҳарларини замонавий ривожлантиришнинг энг долзарб масалаларидан бири уй-жой ва шаҳарсозлик сиёсатига бағишланган. Агар шаҳарсозлик бўйича давлат сиёсатининг асосий мақсади уларни иқтисодий ўсиш омиллари сифатида ишлатиш бўлса унда уй-жой сиёсати ва шаҳарсозлик сиёсатини ҳам миллий даражада ҳам шаҳарлар даражасида уйғунлаштириш зарурлиги кун тартибида биринчи ўринда туради.

Шаҳар агломерациялари.

Уй-жой сиёсатининг шаҳарсозлик билан уйғунлик даражасини ошириш учун муҳим чора тадбирлар талаб қилинади. Албатта иқтисодий урбанизация, унинг барча қирралари ва омилларини таҳлил қилиш битмас-туганмас. Муаллифлар китобхонлар хукмига тақдим этилган асар узоқ йўлнинг бошланиши эканлигини тушунишади ва барча шаҳар тадқиқотчиларини ушбу асарга қўшилишга, танқид қилишга чақиришади ва баҳслашиш, янги ғояларни таклиф қилиш. Айниқса бизнинг асосий ўқувчиларимиз шаҳарларни ўрганиш мавзусини давом эттирадиган ва давом этирадиган бакалавр ва аспирантлар бўлишига умид қиламиз. Аммо биз китоб кенгроқ ўқувчилар учун фойдали бўлишига умид қиламиз.

Китобни тайёрлашда муаллифлар 2015—2017 йиллар якунлари бўйича олинган асосий натижалар ва хулосаларни умумлаштирдилар, тизимлаштирдилар ва янгиладилар.

Китобнинг алоҳида бўлимларини тайёрлашда "Дом.РФ«нинг материалари шунингдек Р. А. Попов, Э. К. Трутнев, Э. В. Игуменов, Э. С. Гончарова, М. А. Михайлов, К.В., Н.Б.Косарева, Т.Д.Полиди, А.С.Пузанов материалларидан фойдаланилган муаллифлар уларнинг барчасига чуқур миннатдорлик билдирадилар.

Ушбу китоб бугунги кунда жуда долзарб мавзу – шаҳарсозлик ривожига бағишланган бироқ бу мавзу нафақат биз учун муҳимдир. Дунё бўйлаб шаҳарларнинг минтақалар, мамлакатлар иқтисодий ривожланишида ва ҳатто глобал ривожланиш жараёнида роли сезиларли даражада ошиб бормоқда.

Анъанага кўра, урбанизация (лотинча урбанус – шаҳар) «нисбатан кам сонли марказлар ва ҳудудларда фаолиятнинг фазовий концепцияси билан боғлиқ бўлган шаҳарларнинг, шаҳар турмуш тарзи ва шаҳар маданиятининг жамият ривожланишидаги ролини оширишнинг тарихий жараёни» деган маънони англатади.

«МУЛОҲАЗА: иқтисодий урбанизация»атамасини киритиб, муаллиф постиндустриал даврда иқтисодий ривожланишнинг янги характеристикасини – саноат давридаги иқтисодий ўсишнинг анъанавий омилларидан (табиий ресурсларни қазиб олиш ва қайта ишлаш, саноат ишлаб чиқариш ва ҳ.к.) фарқли ўлароқ шаҳар иқтисодиётининг ўсиши ҳисобига иқтисодий ривожланишни таъкидлашни ва бошқаларни назарда тутади.

Дарҳақиқат, замонавий янги иқтисодиёт илгари муҳим роль ўйнамаган фаолиятга асосланган (молия сектори, ахборот технологиялари, хизмат кўрсатиш соҳаси, таълим ва бошқалар).

Бундай иқтисодиёт энди табиий ресурсларни қазиб олиш жойлари билан боғлиқ эмас, балки, агар айтсам, юқори касбий меҳнат ресурслари, шу жумладан инновацияларни ишлаб чиқаришга қодир бўлганлар билан боғлиқдир.

Бир томондан, зарур ваколатлар ва қобилиятларга эга одамлар энди ўз меҳнати учун шунчаки юқори иш ҳақи билан кифояланмайдилар, балки яхши уй-жой, фаровон яшаш шароитлари, бўш вақтларини сарфлашнинг турли шакллари, таълимни яхшилаш имкониятлари ва бошқа кўплаб афзалликларни талаб қилмоқдалар.

Бошқа томондан, санаб ўтилган имкониятлар ва афзалликларни таъминлайдиган ривожланган шаҳар муҳитининг ўзи инсон капитали сифатини ошириш, янги ғоялар ва инновацияларни яратишда рақобатни ривожлантириш учун олд шартларни яратади.

Учинчи вариант ҳам мумкин – кейин шаҳарнинг ривожланиши. Фазовий жиҳатдан мутлақо мустақил бўлган бошқа манбаларга эга бўлган инсон капиталини ривожлантириш учун бу савол ҳали ҳам оз ўрганилган ва унга жавоб бериш учун тадқиқот ҳаракати энди бошланмоқда