Борис Саченко - Карчоўнiк (на белорусском языке)

- Як гэта вам так удаецца? - пыталi ў яго.

- А я... Часначок кожны дзень на ноч ем, жую... - прызнаваўся ён.

Спрабавалi есцi, жаваць на ноч "часначок" iншыя. Аднак... Усё адно хварэлi.

- Значыцца, часначок у вас не той, - жартаваў, смяяўся Пятро Пятровiч, калi гаварылi яму, што парада яго не памагае, усё адно не абмiнае, хапае грып.

Жыццярадасны, вясёлы, па натуры аптымiст, Пятро Пятровiч любiў пасмяяцца, пажартаваць. Ды i чаму б не! Справы яго iшлi выдатна, усё, што яму хацелася, ён меў, нi ў чым не адчуваў патрэбы. Лад i парадак на працы, лад i парадак у сям'i. Адкрыццi, што зрабiў ён у матэматыцы, надалi яго iменi вядомасць i папулярнасць. Iх, гэтыя адкрыццi, заўважылi, ацанiлi. Што яшчэ трэба, чаго хацець? Ёсць здароўе, ёсць дзе жыць, ёсць хлеб i да хлеба. Жывi ды радуйся.

I Пятро Пятровiч жыў, радаваўся...

Неяк уночы Пятро Пятровiч прахапiўся ад страшнага, адчайдушнага крыку. Крычаў Славiк. I крычаў так, што аж валасы ўсталi дыбка ў Пятра Пятровiча.

Як ляжаў у пасцелi - у пiжаме, босы, - так i кiнуўся, пабег у пакой да Славiка.

Там, у пакоi, былi ўжо Наташка, Язэп, Лiна. Не запальваючы святла, усе стаялi ля дзiцячай пасцелi, чулi, як крычаў Славiк, i, разгубiўшыся, не ведалi, што рабiць.

- То ён у сне, мабыць, крычыць, - сказаў Пятро Пятровiч. - Збудзiце яго!

Наташка схiлiлася над Славiкам, пачала яго тузаць, нешта ласкавае шаптаць, гаварыць - будзiць.

Славiк прачнуўся, расплюшчыў вочкi. I... здзiвiўся, убачыўшы ля сваёй пасцелi мацi, бацьку, бабу, дзеда...

- Што з табою, Славiк? - лашчылася шчакою да яго шчакi мацi, Наташка.

Славiк цяжка дыхаў, калацiўся ад страху, нiяк не мог апамятацца.

- У цябе балiць што-небудзь?

- Не, - круцiў галавою Славiк.

- Прыснiлася што?

- Чорцiк... - прашаптаў Славiк. - Ён сябе Карчоўнiкам назваў... Сказаў, што па дзядулеву душу прыйшоў...

Слухаючы Славiка, нiхто не звярнуў асаблiвай увагi на дзеда - Пятра Пятровiча. А той раптам як стаяў, так i асунуўся, рухнуў на падлогу.

- Вады, дайце вады! - закрычала на ўсю кватэру Лiна.

Язэп з усiх ног кiнуўся на кухню, прынёс шклянку вады. Але Пятро Пятровiч не раскрываў зубоў, шклянка бiлася аб iх, трымцела.

- "Хуткую дапамогу", доктара паклiчце! - камандавала Лiна.

Язэп пабег да тэлефона, выклiкаў "хуткую дапамогу".

"Хуткая дапамога" прыехала надзiва хутка. Можа, здагадалiся, ведалi, хто выклiкае. Цэлая брыгада людзей у белых халатах мо з гадзiну важдалася ля Пятра Пятровiча - слухалi бiццё сэрца, мералi цiск, лiчылi пульс, спрабавалi гаварыць з хворым. Аднак ён не падаваў асаблiвых надзей. Хiба што дыхаў, скрыпеў зубамi ды хроп...

Узвалiўшы Пятра Пятровiча на насiлкi, дактары вынеслi яго з кватэры, пагрузiлi ў машыну, павезлi ў бальнiцу. З iмi, не хочучы пакiдаць мужа аднаго, паехала i Лiна...

Змаганне за жыццё Пятра Пятровiча вялося некалькi сутак. Ён то расплюшчваў вочы, быццам прыходзячы ў свядомасць, то зноў пагружаўся ў цемру. Iншы раз махаў рукамi, варушыў губамi, спрабаваў нешта вымавiць, сказаць. Неяк ён нават прашаптаў: "Няхай лепш немец мяне заб'е... А душу... Не прадам, не аддам!.."

Лiна, якая не адыходзiла ад хворага нi на хвiлiну, заплакала.

- Ён трызнiць... Трэба ж, каб так падзейнiчаў на яго Славiкаў сон...

Але не, не сон падзейнiчаў на Пятра Пятровiча. Падзейнiчалi тыя словы, што сказаў Славiк пра чорта, Карчоўнiка. Успомнiў, у адзiн мiг успомнiў, быццам маланка апалiла Пятра Пятровiча, калi пачуў, што саснiлася, прыблюзнiлася Славiку, - як наяве ўбачыў тыя, залiтыя вадою, выгары, дзе некалi, адстаўшы ад вяскоўцаў i мацi, хаваўся ад карнiкаў, немца, што iшоў, наблiжаўся, старадрэвiну i таго чорта - Карчоўнiка, што вылез з-пад вываратня, пачаў прасiць прадаць душу... Толькi цяпер, гэты раз, чорт ужо не ўгаворваў яго прадаць душу, а патрабаваў аддаць. Калi ж ён, Пятро Пятровiч, пачаў супрацiўляцца, не згаджацца, Карчоўнiк, смеючыся, быццам радуючыся, што нарэшце дачакаўся свайго, накiнуўся на яго, пачаў зубамi, лапамi раздзiраць грудзi, iмкнучыся дастаць сэрца. Ён, Пятро Пятровiч, абараняўся як мог - бiў чорта рукамi, спрабаваў схапiць за горла, задушыць. Але чорт быў вёрткi, выкручваўся. I зноў, зноў, счакаўшы некаторы час, накiдваўся, нападаў. I гiгiкаў, смяяўся, кпiў:

- А што ж ты хацеў? Прадаць душу i - не аддаць? Э-э не, брат! Плацi! За ўсё, усё плацi, што я рабiў! I дзякуй, дзякуй скажы - жыў ты, як рэдка хто, усяго хапала, нi ў чым не меў патрэбы... I хочаш, каб гэта было дарма? Не-е, не-е!

Чорт мяняў сваё аблiчча, з маленькага, худзенькага, кволенькага рабiўся раптам быццам арангутанг - з амаль метровымi лапiшчамi, вострымi зубамi iкламi, шалёнымi, злымi вачыма. I калi, гырчучы, пырскаючы слiнаю, кiдаўся, наступаў на Пятра Пятровiча, у чорта падымалася, уставала дыбка на галаве i на хiбе шэрсць.

Пятро Пятровiч нiколi не пасаваў перад цяжкасцямi, не здаваўся, не адступаў. Жыццё прывучыла яго да поспехаў, перамог. I адступаць, пасаваць перад нейкiм чортам, здацца... Не-е! Ён сцiскаў кулакi, напружваў усе свае сiлы i кiдаўся на свайго ворага, браў загрудкi, трос, калацiў, а то i, злаўчыўшыся, хапаў за шыю, душыў...

Але сiлы былi няроўныя. Чорт хутчэй пацяшаўся з Пятра Пятровiча, чым абараняўся. Бо быў ён не толькi вёрткi, мяняў аблiчча, але i хiтры. Ён то даваў сябе пабiць, то раптам знiкаў, дзе i дзяваўся, быццам раствараўся ў паветры, то зноў гiгiкаў, ашчэрваў зубы-iклы, смяяўся, рагатаў... I Пятро Пятровiч, урэшце, зразумеў, што яму не саўладаць з чортам, што рана цi позна той яго пераможа. I здаўся - закрычаў у адчаi:

- Ну бяры, бяры маю душу, толькi не муч, не муч мяне больш!

I ў тую ж хвiлiну адкiнуў галаву, зацiх...

Пахавалi Пятра Пятровiча Каравая на трэцi дзень. А ўжо на чацвёрты згарэла яго дача i разам з ёю - гараж, машына. Не перанёсшы гора, што так нечакана, раптоўна звалiлася на сям'ю, злегла ў бальнiцу, а потым неўзабаве памерла i Лiна. А там i пайшлi адно за адным iншыя непрыемнасцi, няшчасцi - выявiлася, што адкрыццi, якiя рабiў у матэматыцы Пятро Пятровiч, не былi адкрыццямi, iх да яго зрабiлi iншыя вучоныя, але пра гэта мала хто ведаў, ды пры жыццi Пятра Пятровiча i баялiся гаварыць. Як вучоны Пятро Пятровiч Каравай быў развенчаны, i слава як лёгка прыйшла да яго, гэтак жа лёгка i пайшла. Наташка трапiла разам з мужам i Славiкам у аўтамабiльную катастрофу, ды так, што нiхто з iх не астаўся жывы - усе як адзiн загiнулi... Словам, ад сям'i, якой зайздросцiлi, асталiся толькi ўспамiны...

I вiнаваты ва ўсiм... Было б, вядома, наiўна, нават смешна сцвярджаць, што чорт, хоць, аднак, i яго, рагатага, хвастатага, з рахунку таксама не заўсёды, мусiць, трэба скiдваць, а тым больш забываць, што ён ёсць, часта блытаецца пад нагамi, а то i шкодзiць, не дае зрабiць так, як мяркуеш, хочаш...

1986