Міхась Дзялец - Усё жыццё і сустрэча, якая не адбылася

Я быў вельмі ўзрадаваны такой пунктуальнасцю сябра і наперад, яшчэ не чытаючы, сардэчна падзякаваў яму за п'есу.

— Якая б яна вялікая ні была, — сказаў я, — мы яе надрукуем цалкам.

— Ты спачатку пачытай, пачытай, — усміхаючыся, казаў Макаёнак, — можа, яшчэ забракует?

— На ўрыўкі намякаеш?

— Не, навошта? Самому мне п'еса падабаецца. Аказалася, я яе даўно выношваў. Часта думаў над тым, як паказаць усенародную барацьбу з фашызмам, не выводзячы на сцэну вялікую колькасць людзей. А тут вось гэта задача: напісаць аднаактоўку, што паставіла мяне ў пэўныя рамкі і ўрэшце рэшт дапамагло мне. Увогуле, ты пачытай уважліва, на мой погляд, п'еса атрымалася нядрэнная.

Неўзабаве Андрэй Ягоравіч, спаслаўшыся на якуюсьці сустрэчу ў Саюзе пісьменнікаў, пайшоў. Я адразу ж прыняўся чытаць п'есу. Чытаў і здзіўляўся: які просты сюжэт і як напісана проста, але які глыбокі сэнс закладзены! На абмежаваным плацдарме канфлікту ў адной сям'і паказаны адносіны беларускага народа да гітлераўскіх акупантаў.

Праз тыдзень аддзел літаратуры і мастацтва падрыхтаваў п’есу да друку, і яна была надрукавана часткамі ў некалькіх нумарах, Рэдакцыя пацікавілася, які водгук «Трыбунал» выклікаў у чытачоў. Ён быў самы спрыяльны.

Наступная п'еса, якую Макаёнак прынёс у «Звязду», была «Таблетку пад язык». Андрэй Ягоравіч расказваў мне, што яе сюжэт і прататыпы многіх герояў п'есы знайшоў у калгасе «Новае Палессе» Лунінецкага раёна, дзе, дарэчы, старшынёй быў наш аднакурснік па партыйнай школе Сцепчанка Уладзімір Апанасавіч. Па запрашэнню Уладзіміра Апанасавіча Макаёнак непрацяглы час жыў у гэтым калгасе, цікавіўсяі працоўным днём старшыні, жыццём і працай калгаснікаў, побытам і звычаямі палескай вёскі. Многа гутарыў з калгаснікамі — з маладымі і пажылымі. Яго ўжо тады хвалявала пытанне: чаму вёска старэе, чаму ў ёй не затрымліваецца моладзь. Вынiкам гэтых шматлікіх сустрэч і з'явілася п'еса «Таблетку пад язык».

Андрэй Ягоравіч, перадаючы мне п'есу, папярэдзіў, што дзён праз дзесяць-пятнаццаць ён едзе на адпачынак, так што калі будуць якія заўвагі, дык пажадана разгледзець іх да адпачынку. У рэдакцыі п'есу мы прачыталі хутка. Заўвагі, хаця і невялікія, але былі. Макаёнак уводзіў у п'есу некаторых палітычных дзеячаў міжнароднага маштабу, прычым у негатыўным плане. 3 сюжэтам п'есы гэта ніяк не было звязана, упаміналіся яны як бы між іншым. Мы прапанавалі зняць гэтыя ўпамінанні, і Андрэй Ягоравіч пагадзіўся з намі.

Ён паехаў адпачываць, а мы ў «Звяздзе» пачалі часткамі, ці, як у рэдакцыйнай кухні называлася, кавалкамі, друкаваць «Таблетку пад язык». У чатырох нумарах ужо былі публікацыі, i раптам мне пазванілі: публікацыю п'есы часова спыніць. Але чаму, таварыш, які перадаваў мне ўказанне, не мог сказаць. Ён шчыра прызнаўся, што i сам не ведае.

Гэты званок усхваляваў мяне. У той жа вечар я яшчэ раз перачытаў п'есу. Ці не дапусцілі мы з аўтарам якую памылку? Як ні стараўся з рэдактарскага пункту гледжання знайсці што-небудзь падазронае, з двайным сэнсам — нічога не знайшоў. А тут прыкладна дзесьці праз тыдзень у рэдакцыі пачалі раздавацца званкі: чаму спынілі друкаваць п’есу Андрэя Макаёнка? Гэтыя званкі нас, з аднаго боку, радавалі, мы пераконваліся, што п'есу нашы падпісчыкі чытаюць i што яна ix хвалюе. А з другога боку, мы адчувалі сябе няёмка, таму што пераканаўча адказаць, чаму рэдакцыя спыніла публікацыю п'есы, не маглі. Тады я пайшоў да загадчыка аддзела прапаганды і агітацыі ЦК КПБ. Паведаміў яму, што п'есу «Таблетку пад язык» сам перачытваў некалькі разоў, чыталі яе і іншыя супрацоўнікі рэдакцыі і што мы не знаходзім нічога такога, каб яе не публікаваць. Тым больш, што ўжо і званкі раздаюцца ў рэдакцыі: чытачы цікавяцца, чаму спынена публікацыя. Мы павінны або працягваць публікацыю, сказаў у заключэнне я, або растлумачыць чытачам прычыну спынення публікацыі. Другога выйсця няма, калі газета не абыякавая да свайго аўтарытэту.

Загадчык аддзела паабяцаў мне, што пастараецца разабрацца і дасць вычарпальны адказ. I сапраўды. Праз тры дні ён пазваніў мне і сказаў, што п'есу можна працягваць друкаваць.

Макаёнак таксама, як аказалася, хаця і быў у адпачынку, але за публікацыяй сваёй п’есы сачыў. Друкаванне п'есы ў цэнтральным органе Кампартыі рэспублікі было добрай гарантыяй, ва ўсякім выпадку лепш любой станоўчай рэцэнзіі, для далейшага прасоўвання яе на тэатральную сцэну. А тут замінка. Дзесьці на сярэдзіне п'есу перасталі друкаваць. Гэта, безумоўна, не магло не ўсхваляваць такога эмацыянальнага аўтара. Як рэагаваў Андрэй Ягоравіч на тэты факт, мне невядома. Але як толькі ён прыбыў з адпачынку, дык адразу ж з'явіўся ў рэдакцыі. I першымі яго словамi былі:

— Ну як, Міхал, папала за мяне? Будзеш ведаць, брат, як даваць абавязацельствы першым друкаваць п'есы, ды яшчэ настырнага Макаёнка.

— Нічога не папала,— адказаў я.— Проста атрымалася нейкае непаразуменне. Цяпер жа ўсё, як было дамоўлена,— п'еса надрукавана.

— Ведаю, ведаю, дарагі, не скромнічай. — Ён адкінуўся на спінку стула, паглядзеў праз акно кудысьці ўдалечыню. Потым павярнуўся да мяне і працягваў: — Калі на сцэне з’яўляецца нецікавая, нудная п'еса, усе абураюцца: няўжо не знойдзецца чалавек, які б напісаў што-небудзь вастрэй, цікавей! А напішы вастрэй, абавязкова каму-небудзь пакажацца небяспечным, як бы чаго не выйшла. I пачынай тады даказваць, што гэта белае, а не чорнае, і рэжысёру, і ў міністэрстве, а іншы раз і вышэй. Чэсна скажу, вельмі складана і вельмі цяжка быць драматургам-сатырыкам.

— Але затое і прыемна, калі твае п'есы ідуць па ўсёй краіне і ўсюды сустракаюць гарачае адабрэнне,— заўважыў я.

— Апладысменты, вядома, прыемная рэч. Але гледачы ж не ведаюць, колькі поту выльецце ў драматурге, пакуль яго п'еса трапіць на суд грамадскі.

Быццам бы ў пацвярджэнне сказанага Андрэй Ягоравіч дастаў з кішэні насоўку і выцер пот, які пачаў выступаць на твары.

— А перада мною ты чаго пацееш? — пажартаваў я.

— Чорт яго ведае чаго, — сказаў Макаёнак, — у апошні час штосьці часта пачало працінаць потам. Старэю ці што?

— Старэць табе не дазволена, — адрэагаваў я.

— Гэта ж чаму?

— Халасцяк жа ты, а халасцякі заўсёды маладыя.

— Парахня сыплецца, а ён нос угору, — Макаёнак засмяяўся.

— Вядома, так. — Я рашыў высветліць, ці не цяжкавата для Макаёнка халасцяцкае жыццё, таму спытаў: — Андрэй, ці не цяжка жыць табе аднаму?

— Аднаму? — перапытаў ён.— Тут коратка не адкажаш. Усё залежыць ад таго, з якога боку падыдзем да гэтага пытання. Калі ўзяць бытавы бок, дык, вядома, цяжкавата. Тут жонка незаменная. А калі ж падысці з творчага боку — зусім іншая справа. Разумееш, за дванаццаць год сямейнага жыцця я з цяжкасцю напісаў чатыры п’есы. I чатыры мае лепшыя п'есы выдаў, як кажуць, нагара за чатыры гады халасцякоўства. Свабоды больш, менш матання нерваў.