Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Высокі худы і аброслы мужчына цяпер убачыў яго, кіўнуў гала­вою і сказаў:

— Што, ад настаўніцы Жаркоўскай прывезлі? Што ж так мала? Давайце памагу пакласці.

— Адкуль вы ведаеце, што ад Жаркоўскай? — здзівіўся Янка.

— Як не ведаць? Лічыце, суседзі, усё відаць. Трэці дзень, як прыехалі ў госці? Не памыліўся?

— Не памыліліся, мы тут прыехалі на адпачынак, — сказаў Янка.

— Ну, і пагоду вы добрую заказалі. На возеры яшчэ не былі?

— Не паспелі, але збіраемся.

Так гаворачы, яны ўскінулі скрынкі на вагі, было ўсяго восемдзесят кілаграмаў, атрымаў Янка на рукі ажно дванаццаць рублёў — больш як на тры пляшкі «Зуброўкі». Выгружалі-высыпалі таксама калектыўна, усё прайшло ў тэмпе. А там пад’язджалі ўжо людзі, нават адзін з возам, поўным мяшкоў.

Янка лёгка пакаціў «тачанку» з пустымі скрынкамі, якія цяпер падскоквалі і грымелі па блясе, — дарога была ў выбоінах. Пачатак зроблены, думаў ён, можна брацца за яблыкі, якія яшчэ сядзяць, страсаць іх ды патроху здаваць, бо потым, як пойдзе канвеер, цяжка будзе ўціснуцца ў чаргу. Але раз гаспадыня маўчыць, то што ім лезці са сваімі падказкамі? Яна не любіць, каб ёй падказвалі, яна ўсё вырашае сама. Янка здаў суседу «тачанку», падзякаваў, сказаўшы на ўсякі выпадак, што, калі трэба, ён гатовы ім памагчы завезці пару «тачанак» з яблыкамі на прыёмны пункт. Але гаспадар таксама падзякаваў і сказаў, што ў іх мала тых яблык, сад у іх малы. Янка ўсміхнуўся сам сабе: кінеш за сабою — знойдзеш перад сабою...

— Нешта ты хутка справіўся, — прывітала яго Рагнеда. — Шмат утаргаваў?

— Ажно дванаццаць рублёў! — пахваліўся Янка і паклаў грошы перад маткаю, якая сядзела за швейнаю машынкаю і нешта кроіла-шыла.

Гаспадыня ўзяла грошы, адняла пяцёрку і сказала Янку:

— Бяры ганарар, як вы кажаце. Зарабіў.

— Ну што вы, — стаў аднеквацца Янка. — Не трэба нам грошай, у нас і сваіх поўна. Наадварот, мы вам павінны даваць, а не вы нам!

— Хто каму павінен, яшчэ падлічым. А вось як даю — дык бярыце і дзякуйце. Усяго толькі. Як гэта беларусы любяць казаць? Як б’юць — уцякай, як даюць — бяры.

Каб не пакрыўдзіць маткі, ён узяў. Рагнеда не ўмешвалася, а прамаўчала, толькі неяк з асуджэннем паглядзела на Янку: не мог адстаяць сваю лінію. Слабак! А яму ўспомніўся анекдот пра беларуса — як яго б’юць трое сутак.

— Добра, калі б’юць, ды яшчэ можна ўцячы. А як не? Вось такі анекдот пра нашага братку-беларуса. Два паны за некую кару прывязалі яго да лаўкі ды давай дубасіць. Дзень б’юць, два, перадыхнуць, перакусяць, вып’юць выбаровай — і далей. А ён маўчыць, як вады ў рот набраўшы, як той нямко. I трэці дзень пачаўся, а яны ўсё б’юць, стаміліся страшэнна, але пера­дыхнуць — і зноў б’юць. I раптам небараку прарвала, ён ажно заплакаў, узмаліўся: «Ну як так можна, шаноўныя! Я трэці дзень не еўшы, з голаду паміраю, а вы і не падумаеце мяне пакарміць! Злітуйцеся, Богам прашу!»

— А з чаго тут смяяцца? — спыталася Рагнеда з недаўменнем.

— Як з чаго? 3 нашай цярплівасці. Што нас б’юць — толькі тае бяды. А вось што есці не даюць — гэта ўжо вялікая бяда.

— Выходзіць, што нас можна ўзяць толькі голадам? — спыталася Рагнеда.

— Во-во, як не стане чаго есці, тады зразумеем, чаго мы вартыя. Падумаем і ацэнім, і вывады зробім. А пакуль што — пацерпім, скура ў нас тоўстая! — падвёў вынік Янка.

На гэтым іх ранішняя гутарка скончылася, і Янка пайшоў займацца сваімі справамі, якія яго чакалі сёння. Яблыкі былі пачаткам, і даволі ўдалым, гэта яго трохі падбадзёрыла. Цяпер трэба брацца за касу. Хоць яна, відаць, тупая, даўно не кляпаная. Пабачым, пабачым... У адрыне знайшоў касу, агледзеў. Усё рассохлася: каса на коссі варушыцца, кулька таксама паязджае, клёп амаль што зрэзаны. Малатком падбіў клін-запатылак, каса як прырасла да касся, заціснуў кульку, каб не варушылася на кассі, намянціў, прайшоўся па ўзмежку. На роснай траве каса рэжа як мае быць, можна касіць, хоць кляпаць усё роўна трэба. Цікава, хто і калі тут кляпаў матцы гэтую касу? Яшчэ добра, што яна ёсць, а так давялося б пазычаць у суседзяў.

Касіў выбарачна — дзе больш павылазіла крапіва, дзе раскашаўся лопух, лебяда. Лопух быў высозны, магутны, з вялізнымі, як у слана вушы, лісцямі, з ружовымі калючымі макаўкамі-галоўкамі цвету і насення, якое патрохі пачынала выспяваць, а потым пачне рассыпацца-разносіцца па ўсім садзе і агародзе, а сабакі на сваіх хвастах разнясуць яго па ўсім горадзе. Лопух — лекавая расліна, з каранёў робяць настойку, а лісце ўжываюць як кампрэсы ад усякіх рэўматычных і сустаўных боляў, пры ўдарах і пухлінах, нават прыкладваюць да галавы — некалі так рабіла яго бабка Ганна, ды і маці таксама.

Паваяваўшы з лопухам, касіў крапіву, зелле, старыя трускаўкі, каб яны пайшлі ў новыя парасткі.

Касьба — праца хоць і даволі цяжкая, але прыемная, нават карысная — самая лепшая фізкультура, бо працуе-трэніруецца ўвесь арганізм, нават шыйныя мускулы. I часта пасля касьбы на першы-другі дзень баліць менавіта шыя, але ж не толькі шыя, а ўсё ніжэй — рукі, брушны прэс, ногі, нават ступакі. Але праз два дні ўсе болі праходзяць, і чалавек — пасвяжэлы, падужэлы — гатоў касіць ад раніцы да вечара. Хоць найлепей касіць з расою, каса тады рэжа, як брытва, і работы касец зробіць у два разы больш, як па сухой траве. Усё гэта Янка ведаў добра, давялося яму касіць нямала, пачынаючы з якіх дзесяці гадоў — і да цяперашняга часу, хоць цяпер усё менш і менш, бо касьба, як і малацьба, і варка, — усё стала цяпер не ручное, а машыновае. Гэта і добра, гэта лёгка, але тая паэзія, якая была ў фізічнай працы селяніна, прапала разам з гэтаю працай. I Янка не раз аб гэтым шкадаваў, думаў, што дарэмна людзі пайшлі ў гарады, дарэмна адарваліся ад зямлі і ад прыроды. Такое не на карысць людзям, гэта якраз на зло. У гарадах яны больш хварэюць, хутчэй таўсцеюць — і без пары паміраюць, бо не дыхаюць свежым паветрам, бо не працуюць фізічна, больш, чым трэба, п’юць. Хоць і вёска цяпер у гэтым кірунку не адстае ад горада, мо нават апярэджвае. Бо механізатар у вёсцы — гэта той жа гарадскі фабрычны рабочы. Але ў таго сем ці восем гадзін — і ён ужо вольны, а ў вёсцы трактарыст, ці камбайнер, ці шафёр — ад цямна да цямна цягне сваю лямку, як той вол ярмо, аж покуль не ўпадзе.

Усё цяпер памянялася, толькі пытанне — ці ў лепшы бок? Начальнікі верашчаць, што ў лепшы, а практыка паказвае, што наадварот. Не ўгару мы ідзём, а апускаемся ўніз. I калі гэта пакуль што не ўсе бачаць, дык потым, калі мы грукнемся аб дно, адчуюць усе, але будзе позна...

Толькі Янка стаў мянціць касу, як убачыў, што да яго ідзе Рагнеда. Няй­начай, нешта важнае. Але памыліўся: Рагнеда сказала, што трэба схадзіць у горад, купіць хлеба, яшчэ ўсяго шмат.

— А ты адна не магла б? — здзівіўся Янка. — Я толькі ўвайшоў у смак.