Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

— Нічога, адпачынь. А то прыехаў у адпачынак, а з хамута не вылазіш.

— Ах, як ты мяне шкадуеш! Фізічная праца ў меру — найлепшы адпа­чынак, ты ж сама ведаеш.

— Не распачынай дыскусіі, пайшлі! — настойвала Рагнеда.

— Хай будзе, як Сара казала, — скончыў «дыскусію» Янка вядомым у яго мясцінах прыслоўем.

Яны сабраліся і пайшлі ў горад. Яно гучала нават трохі смешна — ісці ў горад. Па-першае, які гэта горад: якіх дзесяць тысяч чалавек, па-другое, ісці было не больш як пяцьсот метраў, можна было па іх вуліцы выйсці ў самы цэнтр, на плошчу, трэба толькі абагнуць некалькі вясковага тыпу дамоў і мясцовы трохпавярховы гатэль, ля якога звычайна стаяла некалькі легкавікоў ці невялікі аўтобус.

Універмаг, двухпавярховы, прасторны, стаяў упрытык да рэстарана, а з другога боку — упрытык да кнігарні, а трошкі далей — гастраном, у якім звычайна людзей было шмат, асабліва як прыязджалі з бліжэйшых вёсак, каб купіць што-небудзь свежае і смачнае, бо ў вясковых крамах выбар быў малы. У вялікую пераменку і ў канцы заняткаў тут было поўна школьнікаў з блізкае адсюль школы, дзеці куплялі марожанае, булачкі ці цукеркі.

Пастаяўшы трохі ў чарзе, яны ўзялі смятаны, кефіру, хлеба і батон, масла, тварагу ў брыкеціках, дзесятак яек і нават «Зуброўкі» — на «заробленыя» Янкам грошы. Матцы ўзялі марожанае і бутэльку напітку. Дарэчы, хлеб у гастраноме быў рэдка, і сёння ім пашэнціла купіць яго, а звычайна ён прадаваўся ў хлебным магазіне, давалі на рукі толькі адзін бохан, яшчэ нават пыталіся, ты гарадскі ці госць. Як госць — маглі не прадаць. А чарга выстройвалася такая, што вылазіла з магазіна, і хвост яе віўся на метраў пяцьдзесят па тратуары. Адным словам, было весела, калі апошнім у чарзе хлеба не хапала: людзі мацюкаліся, лаялі савецкія парадкі, некаторыя іх супакойвалі — глядзіце, дадуць вам лёгкага хлеба, больш не захочацца.

Ішлі дадому — і Рагнеда стала пераказваць гутарку з маткаю, якраз пра яго. Яна шмат чаго ведае з Янкавага жыцця, няйначай, ёй расказвалі знаёмыя праз знаёмых, яго былых і цяперашніх сяброў, а мо нават са слоў Альбіны, якая нагаворвала матцы і пра Рагнеду ўсялякія непраўдападобныя гісторыі. То, што ёй варта было не паслухаць пра Янку, калі толькі пайшла гутарка пра яго збліжэнне з Рагнедаю: што ён не такі, як здаецца, што ён вунь які злыдзень, загнаў у магілу першую жонку, цяпер кінуў дзяцей і пайшоў да гэтай развядзёнкі на чужыя дзеці, хоць гэтыя дзеці ўжо маюць сваіх дзяцей. Смешна ўсё гэта было слухаць, і не першы раз, і не ад адной Рагнеды, а з другога боку — і балюча, бо ўсё гэта былі звычайныя плёткі, дзе ўсё перавернута, перакручана, перабольшана, а праўда там і не начавала. Але хіба забароніш людзям пра сябе гаварыць? Хай гавораць: пана клянуць, а пан таўсцее.

Вярнуўшыся, яны перакусілі салодкімі гуркамі з малінавым варэннем — і за работку. Па плане, які Янка атрымаў ад маткі, ён павінен быў зрабіць паддашак да хлевушка, каб пры ім можна было складаць дровы, і яны не моклі. Яна паказала сякі-такі матэрыял — тонкія дошчачкі, якія ляжалі ў гэтым хлевушку. Цяпер трэба было сабраць начынне, без якога нічога не зробіш: сякеру, малаток, абцугі, цвікі, нажоўку-пілку, усё гэта недзе ляжала, але трэба цяпер сабраць яго ў адно месца, каб усё было пад рукою. Як агледзеўся Янка, не хапала звычайнае, але патрэбнае рэчы — нейкага кавадла, на якім можна было раўнаваць старыя цвікі і рабіць новыя — са звычайнага дроту. У магазіне летам цвікоў не было, іх даўно разабралі.

Янка ўспомніў, што бачыў у адрыне нейкую металічную дэталь, круг­лую, як невялікая патэльня, але тоўстую, з дзюркаю пасярэдзіне. Вось яе, насадзіўшы на калодку, можна будзе скарыстаць, як круглае кавадла. Так ён і зрабіў: знайшоў круглы цурбан, падчасаў адзін канец, каб «патэльня» налезла на яго, пасадзіў на месца — і сапраўды, атрымалася добрая прылада для ўсякага кляпання. Потым ён устаўляў у гатовую дзюрку вострую бабку і кляпаў касу. Маці аднойчы ўбачыла яго «кавадла» і пахваліла за вынаходства, а Рагнеда жартам прапанавала ўзнагародзіць яго прэміяй і медалём з рэдзькі.

Як пераканаўся Янка, у кожнай справе важны быў пачатак. Калі ўсё на месцы, калі ўсё добра падрыхтавана, работа пойдзе як па масле. Праўда, на падрыхтоўку патраціў нямала часу, але што зробіш? Затое потым усё можна нагнаць.

Жанчыны займаліся нечым сваім, Янку гэта мала турбавала. Яны нешта рабілі, нешта шылі-мылі, гаварылі між сабою, часам спрачаліся, асабліва калі гутарка заходзіла пра нябожчыка-бацьку, пра яго апошнія гады. Рагнеда хацела ведаць праўду, па якой прычыне бацьку адправілі ў Мінскую бальніцу для душэўнахворых, на што маці не давала яснага адказу. Янка сам не чуў такое гутаркі, але пра гэта яму расказвала сама Рагнеда. Нешта нядобрае было ў заблытанай гісторыі — нібы маці так ратавала сябе і сваіх дочак ад нейкае там бяды, нібы бацька ў нечым быў вінаваты...

Работа ў Янкі ішла спорна. Прымацаваўшы дзве рэечкі да ключоў, ён пачаў прыбіваць да іх кароткія, мо на паўметра, трохі даўжэйшыя, чым звычайнае палена ў печку, тонкія дошчачкі, якія будуць ахоўваць складзеныя ля сцяны дровы ад дажджу. Дошчачкі ён клаў не адна да адной, а рабіў невялікую шчыліну, а потым накрываў тую шчыліну трэцяю дошчачкаю, каб вада не магла прасачыцца на дровы.

Можна сказаць, што работа яго была гультайская, пад яе добра думалася, успаміналася, часам — марылася. Але такое здаралася рэдка. Чамусьці Янка баяўся будаваць ружовыя замкі, складаць нейкія планы, бо яны, як правіла, не збываліся, і тады было вельмі крыўдна, што ўсё пайшло прахам. Некаторыя на гэта не глядзяць, а вось Янка быў ці нясмелы ад пры­роды, ці прымхлівы, але ў такую гульню не хацеў гуляць. Час пакажа, што рабіць, у які бок кіраваць. Яго больш турбавала нацыянальная ідэя, да якой ён часта звяртаўся у сваіх думках-марах.

Ён адчуваў, што састарэлая палітыка Крамля ў гэтым пытанні прывядзе да нядобрага канца. Бо ўсе народы, якія насяляюць і ўтвараюць Савецкі Саюз, ужо адчулі сваю сілу і здольны кіраваць сваімі рэспублікамі, будаваць сваю гаспадарку на свой лад, без ранейшай назойлівай апекі Масквы. I рана ці позна можа надысці той крытычны момант, калі калос на гліняных нагах не вытрымае свайго цяжару і грымнецца долу. Будзе шмат ахвяр, шмат крыві і слёз. Лепш зрабіць так, каб усё абышлося мірна, спакойна, без усялякіх закалотаў. Няўжо людзі не могуць зразумець адно аднаго, хоць яны і думаюць кожны на сваей мове, але гаварыць яны могуць на адной — расейскай, якая раней аб’ядноўвала — сілай! — а цяпер — раз’ядноўвае, бо па-ранейшаму хоча стаць адзінаю для ўсіх.

Такое могуць зразумець тыя, хто хоча, каб яна была адзінаю для ўсяго чалавецтва, але ніколі не зразумее і не пагодзіцца той, хто цэніць свае і ніколі не прамяняе яго на чужое, бо яно яму такое ж дарагое, як дарагое яго ўласнае для расейца. Бог стварыў людзей і даў ім розныя мовы для таго, каб яны іх любілі, шанавалі і не давалі ў крыўду, каб не адракаліся ад іх, бо мова родная — гэта самае галоўнае з таго, чым адзін народ адрозніваецца ад другога. Як прырода страціць ад таго, калі прападуць яе хоць і нямногія роды і віды, так і чалавецтва нашмат збяднее, калі нейкі народ страціць сваю мову і стане карыстацца суседавай. Такі народ прападзе для гісторыі, пра яго хутка забудуць — нібы яго і не было зусім.