Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Была і ўступная гутарка: з чаго ўсё пачыналася, як пашыраліся, хто дапамагаў, хто перашкаджаў. Як вынікала з аповеду, хоць гэта не падкрэслівалася, ва ўсім была відаць работа яго, дырэктара і заснавальніка музея -— Чарняка, асабліва з будаўніцтвам памяшкання: дабіцца права на пабудову, правесці каштарыс, выпрасіць ці выбіць грошы, арганізаваць будаўніцтва, потым пашырэнне, але не ў бакі, а ўверх — надбудова другога паверха, — гэта вунь якая доўгая і цяжкая эпапея! Але свет не без добрых людзей: дапамагалі і у райсавеце, і так у розных установах, дзе здараліся затрымкі, дзе не клеілася, дзе гатова было сарвацца. Хто праз гэта не прайшоў, той не ведае, а хто прайшоў, як яны — ніколі не забудзе, — гаварыў ім дырэктар.

Пачалі агляд з дагістарычнага перыяду, можна сказаць, пячорнага: крэмневыя нажы, скрэблы, камяні, вострыя косткі, якія цудам захаваліся, урэшце вырабы з жалеза, якія ўцалелі толькі таму, што ляжалі ў спрыяльных умовах — без доступу паветра, не маглі акісліцца. Далей — болей: наканечнікі стрэлаў, дзідаў, сякеры, потым пайшлі рагаціны, мячы, кісцяні, арбалеты і іншыя забойчыя прылады. Тут прагрэс быў! Знаходкі сустракаліся цікавыя, дырэктар казаў, што іх хацелі выкупіць у музея, давалі немалыя грошы, але ён не аддаў. То былі ўзоры старажытнае зброі, як аркебузы, мушкеты, стрэльбы пачатку семнаццатага стагодцзя, гарматных руляў асаднага тыпу невялікага калібру, каменных ядраў рознага дыяметру — ад памеру курынага яйка да сярэдняй велічыні капуснае галоўкі. Дзе ўсё гэта было знойдзена, хто падараваў — было запісана на тлумачальных таблічках, нават на дзвюх мовах, што вельмі здзівіла Рагнеду.

— А чаму гэта на дзвюх мовах? Няўжо сюды шмат расейцаў прыязджае? — спыталася яна ў дырэктара.

— Такая ўстаноўка, — усміхнуўся дырэктар, — такая палітычная лінія: а што скажуць зверху? Вось яны кажуць, а мы выконваем. Будзем спадзявацца, што гэта часова.

— Няма нічога больш трывалага, чым часовае, — перайначыў Янка вядомае выслоўе пра часовыя цяжкасці.

— У нас так, — далучыўся дырэктар. — А што павінна быць даўгавечным, тое развальваецца. Парадоксы нашага часу.

— Ці памагаюць разваліць, як касцёл, які стаяў зусім блізка ад вашага музея, — дадала Рагнеда. — Есць тут у вас хоць фотаздымак гэтага храма?

— Ёсць, чаму ж не? I ранейшы, нармальны выгляд, і абгарэлы, без даху, а таксама і разабраны, фрагмент, так сказаць, адной сцяны, не далі рады разбіць... Хоць, на добры лад, яго лёгка можна было аднавіць, бо згарэў фактычна толькі дах пасля артабстрэлу, вы ж самі ўсё гэта ведаеце... Ну вось, пусцілі людзям на цэглу, хоць хто з тае цэглы што зрабіў? Але навошта нам культавы будынак? Пабудуем Дом культуры... Колькі гадоў пра яго гаворым, а яго ўсё няма... Але пайшлі далей, а то мы доўга будзем дабірацца да канца экспазіцыі. Вось бачыце, удзельнікі сялянскага бунту ў вёсцы Гускі перад аб’ектывам. Была забіта адна жанчына і некалькі чалавек паранена, калі царскія салдаты падаўлялі бунт. Цікавы факт.

Адзін з удзельнікаў гэтага бунту, Шэўчык, тады малады хлапец, пасля стаў бацькам... вучня нашай школы, цяпер вядомага вучонага. Яго партрэт вы ўбачыце на стэндзе ў канцы экспазіцыі.

— Добра, вельмі добра пабачыць гэтага Шэўчыка, з якім я вучылася, — зарадавалася Рагнеда. — А яшчэ наш былы вучань, Баркун, ёсць у вашай экспазіцыі?

— Баркун ёсць на стэндзе, — адказала за дырэктара маладая насатая супрацоўніца, — вы будзеце бачыць.

— А ведаеце, што ... не, нічога... Пабачым Шэўчыка і Баркуна, яшчэ каго-небудзь, — перамяніла тон Рагнеда і замоўкла. Дырэктар, між тым, працягваў:

— Вось тут мы бачым фота стала — выдатнай работы, інкруставанага, з усіх пародаў дрэў, якія растуць у Беларусі. На пачатку вайны ён апынуўся ў Магілёве. Яго збіраліся, ці праўда, перадаць самому Гітлеру, але партызалі выкралі стол. А праводзіў гэтую аперацыю чалавек, якому потым давялося вызваляць наш горад ад нямецкіх захопнікаў...

— А дзе цяпер той стол? — спыталася Рагнеда.

— На вялікі жаль, ніхто не ведае, дзе ён падзеўся. Пошукі нічога не даюць, — адказаў дырэктар.

— Як і крыжа Святое Еўфрасінні Полацкай, — дадаў Янка.

— На жаль, так, — згадзіўся дырэктар.

— А мне здаецца, што ўсё гэта ляжыць у запасніках недзе ў Маскве, — не згадзілася з мужчынамі Рагнеда. — I ніхто яго не знойдзе, ніхто не адкапае...

— Калі ляжаць, дык гэта яшчэ паўбяды, нехта цікаўны адкапае, — прадоўжыў тэму Янка. — Горш, калі той стол нехта пасек на дровы — каб ні вашым, ні нашым...

— Ёсць і такія герастраты. Шкада, што мы не ведаем іх імёнаў, — закругліў тэму дырэктар. — А цяпер падымемся на другі паверх.

Па вузкай рыпучай лесвіцы яны ўзняліся на другі паверх. Тут як быццам было крыху прастарней, але ўсё роўна экспанаты стаялі ці віселі ўпрытык адзін да аднаго. Было такое ўражанне, што не хапае паветра.

Дырэктар, як дырыжор з палачкаю, абвёў прастору перад сабою. Указкаю з арэхавага кійка, нават неабструганага, як для экзотыкі, і сказаў:

— Тут у нас сабраны прадметы быту і працы нашых людзей, што жылі на гэтай прасторы — у горадзе і весках навокал, тут прылады раместваў, разьбярства, ткацтва — усяго, што акружала нашага чалавека, што дапамагала яму жыць і працаваць. Хоць бы ўзяць гэты безадвальны плуг, які, як ні дзіўна, ёсць у Сібіры. А як ён туды пранікнуў? Няўжо з нашымі перасяленцамі? А вось бачыце барану? Гэтая старая сялянская прылада зроблена без адзінае жалезнае дэталі. Жалеза было, але яго трэба было шукаць недзе ў горадзе. Вось і рабілі без жалезных дэталяў, без якіх цяпер, здаецца, ну ніяк нельга абысціся... Ці ўзяць кросны, жорны — усё гэта нам вядома, з гэтым мы выраслі, былі не толькі сведкамі, але і ўдзельнікамі гэтага працэсу. Бачыце, кросны ў нас не стаяць, як запылены экспанат, яны, можна сказаць, жывыя, яны ў руху. Тут у нас ёсць адна старая жанчына, Лабажэвіч яе прозвішча, дык яна набрала сабе са школы групу дзяўчатак, і яны прыходзяць сюды, яна вучыць іх ткаць.

— Гэта вельмі пахвальна — як з яе боку, так і з вашага таксама, — падаў голас Янка. — Я сам гатоў запісацца ў такі гурток. Некалі матцы і сёстрам дапамагаў: дошчачку варочаў, цэўкі сукаў, маткі матаў і разматваў, клубкі віў... Тут і сукала ёсць, цэўкі сукаць, некалькі чаўнакоў... Вы датна! 3 вашага дазволу...

Янка сеў на месца ткаллі невялічкі ўслончык, правёў рукамі па палатне ад сярэдзіны да краёў, як бы расцягваючы яго, як пругамі, якіх тут чамусьці не было, пакратаў набіліцы, прыстукнуў бёрдам па вутку, націснуў на адзін понаж — і зеў асновы адкрыўся шырэй, можна было запускаць у яго чаўнок з цэўкаю і ніткаю, потым мяняць понаж, зноў прыстукнуць набіліцамі — і пайшло б ткацца палатно.

— Мае сёстры ткалі вунь якія перабіранкі, а якія ручнікі, набожнікі! Нават шоўкам патыкалі, блакітным, бліскучым. Заглядзенне было. Але ўсё потым марна прапала, — сказаў ён сумна. — Прабачце, што я перабіў ваш працэс, — закончыў Янка і ўстаў.