Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Паразважаўшы над сваімі ўласнымі адказамі на свае ж пытанні, Янку стала як бы лягчэй, ён не адчуў сябе такім ужо вінаватым, як яго зрабілі жанчыны — жонка і цешча. Мо гэта і было з яго боку трохі бястактна, груба, але ж асаблівай крамолы ён тут не бачыў: ён жа не прыдумаў гэты факт, ён адбыўся, а калі адбыўся, дык можна яго і тлумачыць, аналізаваць — а чаму, а як? Тым болей, што падзея была так даўно! А вось жа для іх яна засталася нейкім болем, які баліць яшчэ і дагэтуль. Дзіўны народ гэтыя жанчыны! Ну добра, ён папросіць у іх прабачэння, як ён сам смяецца з некаторых вяскоўцаў — скажа «звініце».

Цікава, што прайшло мо хвілін дзесяць, а ён, як аглушаны, сядзеў за сталом, а чаго чакаў — і сам не ведаў. Устаў, агледзеў стол — яшчэ шмат было недаетага-недапітага, абед перарваўся мо на сярэдзіне — якое марнатраўства! Але пайшоў на двор, нікога са сваіх не ўбачыў, пакіраваў да дрывотніка. Узяўся за тапарышча, тузануў-націснуў — не паддаецца, ледзь выдраў з калодкі — так глыбока загнаў. Тут у яго засталося не так і шмат работы — раскалоць і пасекчы некалькі дошак, сукаватых калодак-цурбакоў, абрэзкаў і трухляватых бярвенцаў — няйначай ляжалі на зямлі пад якім матэрыялам.

За работай думкі яго патроху сталі траціць суцэльную плынь, ён стаў уваходзіць у азарт, сачыў, каб не прамахнуцца, каб секануць там, дзе трэба — не па суку, а між сукамі, тады будзе толк. Але думкі, як назойлівыя мухі, не адставалі, зумкалі, кусалі, лезлі ў вочы сляпіцаю. Ну навошта табе было пытаць пра такія даўнія сямейныя таямніцы, ці варта было здзьмухваць з іх стары пыл? Мог бы спытаць у самой Рагнеды, мо яна ўспрыняла б тое пытанне як звычайчую чалавечую цікаўнасць — і не знайшла б у ім ніякай абразы ці чаго непрыстойнага. Проста ён выбраў няўдалы момант, у яго не хапіла такту даслухаць увесь аповед да канца...

А цяпер вось будзеш думаць, як вярнуць страчаныя пазіцыі, і яшчэ невядома, ці вернеш. Урэшце, гэта не такая ўжо і вялікая драма, як ён сабе размаляваў, неяк абыдзецца... Думаў, што зрабіць заўтра: трэба паправіць вароты, плот у некаторых мясцінах — замяніць гнілыя штыкеціны, павязаць у пучкі і знесці ў паветку ўжо даўно пасечанае галлё ў садзе. А як будзе добрая пагода, дык мо давядзецца з’ездзіць з Рагнедаю і сястрою Жэняю ў вёску, дзе яны жылі, дзе пахаваны іх дзед і бабка, схадзіць на могілкі.

Работа пасоўвалася добра, без усякіх зігзагаў, кучка пасечаных дроў усё расла, а тая, што павінна быць пасечанай, усё меншала. Нарэшце пакалоў апошні сукаваты цурбанок, панасіў дровы ў адрыну, схаваў сякеру, пайшоў пад калодзезь памыцца. Цікава, што жанчын яго не было відаць. Маці, хутчэй за ўсё, пайшла да суседзяў на тэлевізар, а Рагнеда мо хіба накіравалася у горад, у краму.

Прайшоўся па садзе, але сёння ў яго настрой быў не «філасофскі», і яго пацягнула у хату, да тоўстага рукапісу, які ішоў нешта вельмі марудна.

Узяўся чытаць, але адчуў, што не можа — хоць што хочаш рабі. Мо настрой і тут быў вінаваты — хутчэй за ўсё. Пашукаў вачыма на этажэрцы — і знайшоў апавяданні Чэхава па-беларуску, выданне адразу пасля вайны. Хто пераклаў — невядома, рэдактар — Кандрат Крапіва. Мо сам і перакладаў? Але не, не быў бы рэдактарам, ёсць такое правіла. Мо Сцяпан Майхровіч, тады дырэктар выдавецтва? Можа, і так. Пераклад быў сярэдні, як на той час — то і не благі, а як на цяперашні — слабы... Шмат калек з рускае мовы, русізмаў, як капля, адзежа...

Усё гэта чытана, праўда, па-расейску, але чытана даўно, а цяпер яго чытаеш як першы раз — і бачыш, які Чэхаў культурны, глыбокі пісьменнік, які ён аб’ектыўны ў ацэнцы сваіх герояў. Апавяданне «Мужыкі»... Гэта такая сіла, што нам, цяперашнім, трэба павучыцца так паказваць народ. Вельмі сурова, хоць і са спачуваннем, з болем сардэчным, але з дакорам, з крыўдаю за людзей, за іх некультурнасць, дзікасць, п'янства, за гэтую вечную рускую лаянку, якая ідзе за рускім чалавекам, як цень... Ці пра выхрыстаў: «Выхрыст паставіў 12 банек і потым яшчэ 12, напіўся чаю і паехаў». А хворы пад раніцу памёр — банькі «наразацыя», пускаць кроў... Трэба будзе яшчэ перачытаць «Палату № 6», як яна гучыць сёння, — вырашыў сам сабе Янка.

Ён так зачытаўся, што не пачуў, як вярнулася Рагнеда. Відаць, яна яго шукала па усім пляцы і вось зазірнула ў спальню, а ён ляжыць на ложку і чытае, абапёршы галаву на руку. Янка зрабіў выгляд, што не чуе яе і не бачыць. Яна падышла да яго, села на ложак у нагах. Здаецца, настрой у яе ўвайшоў у норму, яна спакойная.

— Ну што, нягоднік, зачытаўся? — спыталася гучна, але мірна. Слова «нягоднік» было ў яе хадавым і ўжывалася хутчэй у жартоўным сэнсе, без усякай злосці.

— Ведаеш, я хацеў схавацца дзе-небудзь ад вас, але пасля падумаў: дзе ад вас схаваешся? Судзіце, як вінаваты. Гатоў адказваць, мэа кульпа — мая віна, як казалі некалі рымляне.

— Сваю віну ты будзеш доўга замольваць, асабліва перад мамаю. Ды і я табе буду часта пра яе нагадваць. Гэта будзе такі хвост. Як чуць што — і цябе адразу за балючае месца.

— Што за намёкі? Ці я цябе не так зразумеў? — ажывіўся Янка і адклаў кніжку. — Што за хвост?

— А такі. Гэта робяць спецыяльна, каб трымаць чалавека пад кантролем. Хіба ты не ведаеш? — здзівілася Рагнеда.

— Адкуль мне ведаць? Дагэтуль у мяне хвастоў не было.

— А вось цяпер будзе. Хоць адзін...

— Дык выходзіць, што і я цябе пацягнуў за... балючы хвосцік? Але я не хацеў, звініце!

— Я табе зараз зазвіню! Па тваёй надта вумнай галаве, — прыгразіла Рагнеда. — Яшчэ пабачым, што табе мама скажа.

— Вось я і думаю: а што будзе? Чаго мне чакаць?

— Вельмі ўжо не бойся, — супакоіла яго Рагнеда. — Але зрабі выгляд, што ты проста калоцішся ад страху. Тады яна цябе пашкадуе. Як вось я, — і яна абвіла рукамі яго шыю, прытулілася тварам да яго і моцна пацалавала ў шчаку. А потым сказала: — Хоць ты і не заслужыў, нягоднік...

IX

На чацвер выпаў святы Спас. Пагода з самага ранку — як па заказе. Янка падахвоціў Рагнеду паехаць разам з ім у яго родную вёску Дабрынічы. Па дарозе трэба толькі забраць сястру Жэню, якая таксама не была там некалькі гадоў, схадзіць на магілкі дзеда і бабкі. Калі ісці пешкі, дык туды ўсяго дзесяць кіламетраў. Некалі Янка хадзіў адтуль у горад пешкі, потым — на ровары. А цяпер людзі адвыклі хадзіць — падавай ім аўтобус. Вось яны і чакалі дзёнешняга аўтобуса — недзе ў гадзіну дня ці трохі болей. Прыехалі ў Прышчэпы, забралі Жэню — якраз аўтобус спыняецца каля іхняй хаты. Прамінулі адну вёску, праехалі яшчэ пару кіламетраў — і выйшлі з аўтобуса, тут ім трэба было крута вярнуць на поўнач, на вёску Гускі, а адтуль ужо і не так далёка да іх роднае вёскі.

Спераду ў іх ішла нейкая маладзіца ў цёмным свэтры і ў чорных кароткіх штанах, з невялікаю сумкаю-пакетам, якою яна моцна размахвала і нешта спявала — ці не была пад мухаю. Дарога пайшла ўніз, некалі тут на прадвесні бегла вада, утваралася цэлая рэчка. Во тут ляжаў вялізны прадаўгаваты валун, але ад яго ўжо не засталося і следу. Вёску Гускі не пазнаць — так разраслася, забудавалася хатамі да самай чыгункі, а гэта кіламетра паўтара. I хаты добрыя, вялікія, крытыя гонтаю або шыферам. Што ні кажы, што ні рабі, а людзі неяк умудраюцца і жыць, і будаваць, жаніцца і гадаваць дзяцей. Жыццё невынішчальнае.