Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Цераз драцяны плот былі соткі маладога суседа-агранома, трэба будзе спытаць у яго, што гэта за гатунак такі расце ў іх садзе. I яблыня ўжо немаладая, ей не менш як трыццаць-сорак гадоу.

— Янка, Янка, на абед! — загукала Рагнеда ад парога хаты.

«Вось-вось, — сказаў сабе Янка. — Рагнеда! Гэтая яблыня — уся яна, ад верху да нізу. Яна надта арыгінальная, вырываецца з гэтага пейзажу, але яна яго і аздабляе, прыцягвае да сябе ўвагу. Без яе гэты сад, гэты двор і хата былі б нашмат бяднейшыя, яны проста не мелі б эпіцэнтра, вакол якога ўсё і групуецца. Вось чаму Рагнеду цягне быць тут, застацца і жыць. Яна адчувае сябе часткаю гэтага пейзажу, яна адчувае гэта нутром».

Янка азірнуўся, памахаў ёй рукою, але ісці не спяшаўся. Пра ежу яму яшчэ і не думалася, хоць у садзе ён мог знайсці спелы яблык, сліву ці грушу, якія ўжо падаюць долу, разбіваюцца на кашу.

Падумалася, а ці падабаецца яму тут, у новай сям’і, хоць яна і такая малая, у гэтых вось Жаркоўскіх, маткі і дачкі, і павінен быў прызнацца, што яму тут добра. Мо не так, як было ў бацькі і маткі, то былі родныя людзі, якія яго гадавалі, выводзілі ў свет, а гэтыя — чужыя, але вось становяцца ужо сваімі, ты ужо пераплеў з імі свой лёс, сваю жыццевую дарогу, і хоць ты не ведаеш, як будуць ісці сумесныя дарогі, аднак спадзяешся на лепшае. Адчувалася, што маці недалюблівае старэйшую дачку, але гэта не шкодзіць ім жыць побач, нешта разам рабіць, раіцца, часам спрачацца, нешта даказваць адна адной — часам эмацыянальна, нават на высокіх нотах, асабліва з матчынага боку, а часам нешта ўспамінаць, смяяцца, жартаваць, — так, як і належыць матцы і дачцэ. У адносінах да сябе Янка адчуваў сімпатыю з боку цешчы, але быў у яе і нейкі прыхаваны недавер: вось ён такі, але гэта ўсё на паказ, раптоўна ён можа перамяніцца, бо за плячыма ў яго шмат чаго такога, што пераважыць усё добрае, паказное, і ён зноў пяройдзе ў той асяродак, у якім ён жыў, рос, круціўся і варыўся. Што ён да канца не надзейны, што яму нельга верыць на ўсе сто. I ўсё тое, што яны тут гавораць між сабою, гародзяць нейкія планы — гэта ўсё паказуха, у думках, у душы ў яго можа быць зусім-зусім іншае. Недавер да сябе Янка не стараўся растапіць, ён паводзіў сябе натуральна, без аглядкі, гаварыў што думаў, не паддобрываўся, хоць і не даваў сабе волі, не забываўся, што ён не дома, а ў гасцях. Ён лічыў, што словамі, якія яны ні былі б расквечаныя, недаверу не растопіш, і толькі час пераканае матку, што яна памылялася, што ён не такі, як пра яго гаварылі, як пра яго яна сама думала. Няйначай недзе паміж сабою маці і дачка гаварылі пра яго, аб чым казала яму Рагнеда на пачатку іх канікулаў, Янка нават упэўнены, што яны спрачаліся між сабою, і маці мо нават знарок дадавала чорнае фарбы ў яго партрэт, каб падражніць дачку, каб яна выкладвала ўсе свае козыры, абараняючы свайго другога абранніка, і гэтым самым развеяць яе ўласныя сумненні наконт зяця Янкі.

3 аднаго боку, яна магла цаніць яго як пісьменніка. Дачка знайшла сабе пісьменніка! Гэта не так проста ў наш час. Афіцэра можна хутчэй, як яе малодшая Альбіна, а вось каб пісьменніка, дык тут складаней. Хоць за другім разам... Ну, няхай ён там сярэдні пісьменнік, зорак з неба не хапае, на грудзі сабе не вешае, на пагоны таксама, бо ў яго тых пагонаў няма, як у Альбінінага мужа, але ўсё ж такі... Да таго ж зямляк, разам вучыліся, аказаўся хлопец з галавою. Хоць і выпіць любіць, і да дзевак схадзіць ахвотнік. Гэта яна чула з чужых слоў і не была ўпэўнена, што так яно і ёсць, што гэта чыстая праўда, мо хто знарок чэрніць чалавека, зайздросціць яму ці мае якую злосць. Але ж, як кажуць, дыму без агню не бывае. А яго адносіны з першаю жонкаю, яго ўцёкі з сям’і — да яе дачкі... Смерць былое жонкі праз год ці колькі... Таксама нейкая таямніца, нейкая загадка. Але там яна ўжо не разбярэцца, ды і не яе гэта клопат. Хай будзе на яго сумленні, можа, ён вінаваты, а можа, і не, Бог яму суддзя. Можа, і яе дачка мае тут нейкую долю віны, цяжка сказаць... Дачка малюе яго ружовымі фарбамі, усяляк абараняе: яна яго лепш ведае, чым іншыя, яна тое, яна гэта... Але хто можа ведаць чалавека, калі ён прайшоў вунь якую дарогу адзін ці з кім, пакуль стаў побач з табою? Ды што тут вельмі разважаць, шукаць нейкія канцы? I ў яе, і ў яго дарога ўжо напалову пройдзена, а якая яна была дагэтуль — адны яны ведаюць. А якая будзе далей — ніхто не ведае. А мо так і лепей...

Зноў на ганку пачуўся Рагнедзін голас:

— Янка, дзе ты? Чакаем!

— Іду! — адказаў Янка і пакіраваў да калодзезя, памыў рукі і твар. Рукі ў яго загрубелі, былі паабіваныя, падрапаныя, як у якога няўдалага работніка, нават з чорнымі паддужкамі пазногцяў. Так яно і было: рукі таксама праходзші практыку, вучыліся нанова — і не усе ішло гладка.

У хаце пахла гатаванымі стравамі, хоць пераважаў кроп. Была смажаная бульба з яйкамі, яшчэ нешта — як боршч: хоць расперажыся.

Янка сеў на сваё месца, маці дастала няскончаную пляшку віна, наліла яму чарку — аднаму.

— Чым гэта я так заслужыў? — здзівіўся Янка і зірнуў на Рагнеду. Тая толькі хітра ўсміхнулася, нібы ведала нейкі сакрэт, але не хацела яго выдаваць.

— Сёння ты вельмі ўжо стараўся, — сказала маці. — Рагнеда проста хацела ісці цябе пацалаваць за такое старанне.

— Мне здаецца, я сёння махаў сякераю, як і ўсе разы, — адказаў Янка. — Мо трохі прывыкаю, спрытней рукі ходзяць — гэта іншая рэч. То дзякую, за ваша здароўе, — сказаў ён і павеў чаркаю — ад маткі да дачкі.

Выпіў, пахваліў віно і стаў закусваць. Еў не спяшаючыся, добра перажоўваў, як па парадзе дактароў, хоць гэта ў яго атрымлівалася само сабою. Ён быў павольны ў ядзе, як і ў працы, нібы з таго анекдота: пан наймае работнікаў, але адразу садзіць іх за стол і дае есці. I тых, хто першы з’ядаў сваю норму, браў на працу, Але часам хто спяшыць, той людзей смяшыць — ёсць і такая прыкмета.

— Я вось паглядзела на твае рукі, Янка, ды ўспомніла адзін выпадак, які са мной быў даўно, яшчэ за польскім часам, як мы тут жылі, покуль нас на захад не перакінулі.

— Раскажы, мама, нешта я не памятаю, — папрасіла Рагнеда, яна сядзела побач з Янкам і сёрбала боршч з глыбокай талеркі.

— Было так. Бралася ўжо на вечар, шарэць пачало. Дома я чамусьці была адна. Раптам на дварэ тупат ног, нехта стукае ў дзверы, я адчыніла — бачу, два маладыя хлопцы, апранутыя як вясковыя, у простай вопратцы. Павіталіся ды просяць: мо дасце нам чаго павячэраць, вось колькі ў дарозе, стаміліся. Я запрасіла іх на кухню, наліла па місе вось такога баршчу, пакідала назаўтра, дала хлеба. Яны шапкі паскідалі, ядуць і хваляць. Ды кажуць, што гэта ж яны ідуць за мяжу, у Саветы, тут ім жыцця няма. Сталі лаяць польскія парадкі, хваляць савецкія. Гавораць па-беларуску, але нейкія яны як надта выгладжаныя для вясковых хлопцаў. Я толькі глянула на іх рукі і падумала: не, хлопчыкі, рукі ў зас не сялянскія, не такія, як вось у Янкі, хай ён толькі не пакрыўдзіцца. Hi стала я ім паддакваць, кармлю іх і думаю: выбірайцеся вы хутчэй адгэтуль, ніякія вы не палітыкі, што ўцякаюць ад паноў у савецкі рай. Тады я i caмa верыла ў тое, што нам па радыё гаварылі з Мінска і Масквы. Павячэралі яны і пайшлі. Потым стала вядома, што гэта былі пераапранутыя паліцыянты, якія ішлі па слядах нейкіх уцекачоў і заходзілі па дарозе да сяго-таго: а раптам і клюне хто на іх кручок?