Зулфиябегим Адҳамзода - Нефрит остидаги жумбоқ. Бадий публистик роман

– Бу буйруқни мен нақд ўн йил кутдим. – Деди пиқиллаб, ўша қоғоз-

ни бошидан баланд кўтариб, ҳавода силкитганча Массон. Галина ошхона эшигига суяниб, табассум билан қўлидаги ғижимлаб турган кўк рангли, фартугини кўтариб беихтиёр унинг ёнига отилди. Тиз чўкканча, икки қўллаб Михаилни бошини кўтарди. Шудринг тушиб ҳўл қилган баргдек, қирқ ёшида, ҳали юзидан ёшлик аломати сўнмаган, жилғадек оқиб, икки юзини ҳўл қилган кўз ёшларини, қўллари билан енгилгина артаркан, лаблари титраганча қалдирғоч қанотидек қошларини ўйнатганча,

– Сен уддаладинг. – Дея олди аранг. Михайилнинг тили калимага кел-

мас, Фақат кўз ёшларини эрининг юзидан артаётган Галинага мўлтира-ганча бошини чайқади холос.

Экспедитциянинг яна бир аъзоси, Тошкентда ўша пайтлар «Фарғона канали» деган ҳужжатли филм эфирга узатилган эди. Ҳамма бу филмдан таъсирланган экан-ки, ҳатто Сталинни ҳам бу ҳужжатли филм ўз домига тортибди. Чунки шаҳсан Сталиннинг ўзи, Малик Қаюмов исмини экспедитцияга жалб қилишни таклиф этганди. Абдумалик Қаюмов баланд бўйли, қиррабурун, сочларини ўша замон урфига мослаб таралган, ҳар икки гапнинг бирида ҳандон отиб куладиган, ёш, навқирон йигит телестудияга эндигина ишга кирган эди. Ўзининг тиришқоқлиги ва албатта савлатли кўриниши билан бошлиқларига манзур бўлиб келаётган ёш оператор, Малик Қаюмов.

Тошкентнинг торгина кўчаларидан тош тепиб келаркан, кўк ранга бўяб, ҳошияларига тилла ҳар юргазилган, тутқичлари қадимий 3 3 Ҳалқ ичида (оқ пошшо) деб юритиларди. Николай давридан қолган, дарбозасидан уйга кирди. Не кўз билан кўрсинки соч-лари ёйилган онаси, ҳовлининг чап тарафидаги пахса девор тагига қурил-ган очиқ айвончада ўтирибди. Абдумалик шошиб қолди ва эшикни ёпар – ёпмай онаси томон югурди.

– Ойи, сизга нима бўлди? – Деб онасининг қўлларидан тутди. Аёл

икки қўлини мушт қилиб тиззаларига урганча пичирлаб йиғлар, кўзларини юмиб ўтирарди. Унинг икки ёнидан ўрим қилиб туширилган сочлари, майда гулли рўмолини тагидан қалин бўлиб кўриниб турарди. Ўртасидан очилган фарқидан бир иккита оқ толалар тунги керасин лампа ёриғида бот-бот ялтираб қўярди. Эгнидаги қора нимчанинг тугмалари тақилмаган, ёз кириб келаётганига қарамай ҳали қиш изғиринлари батамом тугаб улгурмаган пайт. У ора-чора кўйлагининг енгига кўз ёшларини артиб олар, енги эса кенглигидан яна иккита қўл сиғгудек эди. Ўша пайтларда аёллар бармоқларини ёпар-ёпмас узун енгли ва ҳаво айлансин дебми, ёхуд шариатда кўрсатилгандек қоматни билдирмайдиган қилиб кийим кийишарди. Қўлларини ушлаб бармоқларини очишга ҳаракат қилаётган Абдумаликни кўриб онаси жон ҳолатда.

– Дард бўлди, бало бўлди! – Деб, Маликнинг юзига шапалоқ тушир-

ди. Куни билан эшикка термулиб уни кутиб ўтирган экан, унга қўлини пахса қилганча, ўшқира бошлади. Важоҳатидан дев ҳуркадиган бу нозик ҳилқатни кўриб, Абдумалик онасини танимади.

– Тинчликми ўзи? – деди Абдумалик, жаранглаб тушган шапалоқнинг

Аччиғидан юзини силаб, ҳайрон орқага тисланди.

– Тинчлими дейди-я. Қаерданам сен болани туққан эканман-а, ёшли-

гингда бўғи-и-и-б ўлдириб қўя қолсам бўмасмиди. Шу кунлар бошимда йўғиди. Шунақаям 4 4 кўримсиз, шармандали ажива бола туққан эканман-ми ё тавба, – ўғлининг бошига енгилгина, меҳр тўла қалбидан аранг сизиб чиққан жаҳлини кўрсатиб, яна уриб қўйди. Аммо бояги жаранглаб кетган шапалоқ, онаи-зорнинг қўлидан чиқиб, ўғлининг юзига эмас, ўзининг кўксига тушган шекилли, бу сафар у йиғлаб юборди. Онасидан ҳеч тайинлик жавоб ололмаган Малик отасига юзланди.

– Ота нима бўлди ўзи? – Отаси бошини эгиб, чуқур хўрсинганча бир

нуқтадан кўз узмай ўтираркан, ўғлига бироз жаҳл ва бироз ачинибгина кўзларини тикди ва аёлига юзланди.

– Бас қил энди онаси. Ўғлингда нима айб? Бу буйруқ. Бўйсунмаса

бўлмас энди. – Деб ёлғондан ўшқириб қўйган бўлди хотинига.

– Қанақа буйруқ? Нима бўлди ўзи? Кимдир менга тушунтирадими? —

Деди худди бирон нарсани қотириб, жаҳлини кўрсатаётган эшондек ҳали онасига, ҳали отасига ишора қилиб. Онасининг муштумида, бир қоғознинг учи қўриниб турган экан. Малик бу ўша, ота-онаси боядан бери оғзидан қўймаётган буйруқлигини фаҳмлади-ю, онасининг қўлидан буй-руқни юлқиб олди. Буйруққа асосан, Гўри Гмир мақбарасини очиш ишларидаги барча суратга олиш ишларига маъсул қилинганлиги, бу шаҳсан Сталиннинг буйруғи эканлиги ва қазилма ишлари май ойидан кечиктирилмаслиги ёзилганди.

Абдумалик Қаюмов ҳурсандлигидан хандон отиб кулганча, оёғига бир олдидан-бир ортидан уриб сакраб ўйнай бошлади. Бармоқларини юзидан аста сириб, худди аблаҳга қарагандек нафрат билан тикилиб турган онасини кўтариб олди.

– Онажон нега йиғлайсиз? Ахир бу омадку, шаҳсан ўртоқ Сталин-а…

Онаси, ўғлининг қўлларидан типирчилаб тушиб олди. Гўё ўғли бирон ҳаром ишга қўл урган-у, энди дуоибат бўлгандек. Ундан ҳазар қилди она. Менга қўлингни текказма дегандек ишора билан қўлларини силтаб ташлади. Ва Маликка қарата бармоғини бигиз қилганча, унинг атрофида ўзи шундоқ ҳам думалоқ кўзларини янаям катта очиб,

– Кўрдийзми отаси. 5 5 оқим Ийиқ қаерга ийқиса, буларам шуяқа оғади.

Ҳамма бало бунинг ўзида. Хурсанд бўлишини қаранг. Сени шунинг учун туғганманми? – деб бир зумда оқиб тушган кўз ёшларини, бояги бармоқларини беркитиб турган, қўлига иккита келадиган кенликдаги енгини ғижимлаб артди-да, яна гапини давом эттирди.

– Гўрларни очиб, худонинг қаҳрига қолиш учун туққанманми? Бил-

гандим. Мана шунинг учун йиғлагандим. Бу бола бўлмади, асло бўлмади. 6 6 эгри- бугри Иланг-биланг йўлдан кетаяпти бу отаси. Гўрни ҳам очиб бўларканми? Бу гуноҳи кабир-ку ахир. Бу ҳукумат бошимизга бало бўлиб келди. Биз бу ерда 7 7 сиқилиб инжирғамиз чиқиб ўтирсак-ку бу кишимни парвойи палак.

Малик Қаюмов энди энсасини қотириб уф тортди ва белидаги камарига осилиб, қийшайиб турган дала қўриқчисидек онасига ақл ўрга-тишга тушди:

– Ойи нега дойим нолийверасиз? Эскича гапирманг, бир ҳил сўзлар-

ингиз бирам кулгилики, тушунолмай қоламан, гоҳида.

– Хо-о, эшитиб катта бўлган она тилларини тушунмай қолдиларми

тўрам? Русча бўлса силарга-а. Замонавий тилда гапирса ҳамма. Русча алла эшитибмидингиз мирзабоши? – Деб кесатиқ оҳангида унга қошлари-ни учуриб, лабларини чўччайтириб, қўлини белига ниқтаганча, бир қўли-нинг бармоқларини ўйнатиб, гап билан чунонам узиб олди онаси.

– Нима ёмонлик қилди сизга ҳукумат? Феодал бойлардан қутилдик.

Арзончилик замонда яшаяпмиз. Авваллари оғзи ош кўрмаган бобо-ларимиздан фарқли ўлароқ, ҳозир оддий ишчининг уйида ҳам гўшт, қаймоқ ва. хо. казо юрган эдинглар паранжининг ичида бўғилиб, осмонга бемалол қаролмай. Ҳозир эътиборингиз учун, қизлар ҳам эркаклар билан бир сафда ўқишяпти, ишлашяпти.