Яўген Аснарэўскі - Знатныя гісторыі: эліта Гродна ў перыяд XVI – XVIII стагоддзяў

Нарэшце кароль паабяцаў.

Тут зноў успыхнула спрэчка паміж лекарамі аб тыпе хваробы, Бучэла, называў яе эпілепсіяй, Сімоніус астмай. Прычына гэтай спрэчкі заключалася ў тым, што яны з цяжкасцю згаджаліся наконт лекаў, якія трэба было даць. У выніку, яны пагадзіліся на адвар iсопа, бо ён не шкодны ні пры якіх захворваннях, дадалі некалькі кропель купарваснага экстракта, змясцілі чатырох п'явак яму на спіну, двух на крыж – гэтыя да васьмі ўнцый крыві высмакталі, дадалі крыху безаара і ласінага капыта, якія кароль заўсёды з задавальненнем ужываў.

Камень безаар. Падобным спрабавалі лячыць Баторыя.

Падчас абеду Сімоніус не паказваўся, бо паабяцаў Бучэла, што ў гэты дзень ён будзе маўчаць пра віно.

Бучэла, каб папярэдзіць усе просьбы аб гэтым напоі, прыгатаваў разнастайныя запраўленыя воды, паміж якімі адна была з цукрам і грэнкамі з пшаніцы, а кароль астылым піў гэта падчас абеду.

Стравы былі амаль такія ж, як і раней.

Пасля абеду кароль аб звычайнай для яго падчас ліхаманкі вадзе папрасіў, у якой растваралі кансерваваную ружу. Выпіўшы гэта, ён моцна спаў на працягу двух гадзін.

Прачнуўшыся, ён загадаў паклікаць літоўскіх канцлераў.

Апоўначы зноў вярнулася цяжкае дыханне. Сімоніус прашаптаў Весяліні, што калі кароль не вып'е віна, то хутка памрэ. І зноў дактары параіліся, і было вырашана даць тыя ж таблеткі, што і раней, але яны не дапамаглі.

У час абеду кароль рашуча загадаў даць сабе віна, на што Сімоніус з радасцю дазволіў. Адразу ж Бучэла паслаў свайго пляменніка да літоўскага падканцлера, сказаць, што кароль хутка памрэ і што, хоць ён, здаецца, весела размаўляе і не такі змучаны хваробай, ён не можа ўстаць і ісці, і калі Бог не пашкадуе, то найвялікшая небяспека застаецца. Пачуўшы тое, падканцлер неадкладна паведамляе аб гэтым прысутным сенатарам, не згадваючы, аднак, аб тым, што атрымаў гэтае пасланне ад Бучэла, бо гэтага доктар не хацеў.

Абодва канцлеры адправіліся адразу ж у замак. К вечару кароль зноў выпіў сваё віно, макаючы ў яго хлеб, таму што ён адчуваў жудасную смагу, быў надзвычай сумны і маўчаў, а калі Бучэла падтрымліваў яго і прасіў спадзявацца на лепшае кароль сказаў:

– Я ўжо аддаў сябе ў рукі Бога, я падрыхтаваны да смерці, мяне гэта не палохае, калі я і не буду адказваць, дык гэта таму, што ў мяне цяжкая галава і я хацеў бы заснуць.

Тут канцлеры падышлі да каралеўскага пакоя, папракаючы лекараў у тым, што яны не папярэдзілі аб небяспецы. Бучэла адказаў, што калі кароль загадваў нікога не ўпускаць яны баяліся не выканаць каралеўскі загад, але цяпер, калі яны ў яго пытаюцца, ён павінен сказаць, што кароль неўзабаве развітаецца з жыццём.

Толькі ён сказаў гэтыя словы і ў караля здарыўся жорсткі параксізм. Менавіта тады Сімоніус упершыню сказаў сенатарам, што ён таксама зразумеў, што каралеўская хвароба была смяротнай, але як доўга кароль зможа пражыць, толькі пасля другога параксізму ён зможа судзіць.

Потым яго паклікалі расцерці караля, яму дапамагаў сам Весяліні, але адразу ж другі быў жудасны параксізм, такі, што наш лепшы пан, найхрабрэйшы з каралёў, аддаў падчас яго свой дух.

Заліты слязьмі Весяліні выйшаў да сенатараў і павёў іх да ўжо нябожчыка караля. Ён неадкладна аддаў ім ключы ад скарбніцы і ўсё, што ў яго было з сабой. Тут сказаў Бучэла:

– Калі панства думаюць, што смерць караля павінна быць утоена на карысць грамадства, гэта можна зрабіць лёгка.

– Мы пракансультуемся, з гэтай нагоды, з сенатарамі, – адказалі яны, – але казаць пра гэта пакуль не варта.

Калі надышла ноч, паслалі за падскарбіямі, каб тыя таемна прыйшлі ў замак. Яны неадкладна запячаталі скарбніцу і пакоі, дзе знаходзіліся каралеўскія рэчы, і ўсю ноч неслі вахту, з двума падкаморыямi і двума дактарамі, у цела караля.

Раніцай вестка аб каралеўскай смерці разнеслася па Гродне. Паны радныя, дваране, гараджане, са слязамі накіраваліся да замка.

У тую ноч Сімоніус выслаў жонку з горада з грашыма і маёмасцю.

На наступную раніцу, па загадзе сенатараў, цела ўскрылі, калі яно ўжо пачынала пухнуць. Прысутнічалі Бучэла, Сімоніус, Гослас (Мабыць, лекар Гаслаўскi. Прым. Я.А.) хірург, медык і іншыя.

Сімоніус абвясціў, што ўсе знойдзеныя ворганы здаровыя, за выключэннем дробных каменьчыкаў у мачавым пузыры, і што ён напоўнены не жоўцю, а чыстай вадой.

Гэта сумная прыгода, якую нельга да канца аплакаць, і я пасылаю яе Пану са шчырай праўдай апісанай. Я нічога не пакідаю сабе. Я вырашыў, што як толькі належнае мне атрымаю, так і паспяшаюся да Яснавяльможнага Пана, жадаючы, каб Яснавяльможны Пан і адукаваны князь доўгія шчаслівыя гады жыў.

Дадзена ў Гродне 19 снежня 1586 г. Ежы Х'якор».

Баторый памёр 12 снежня 1586 года, у сваім гродзенскім замку, у пакоі, які знаходзіцца ў паўднёвай частцы палаца. Каралю было ўсяго 53 гады.

Варта адзначыць, што паведамленні аб дэталях апошніх дзён караля дастаткова значна адрозніваюцца ў розных дакументах.

У ананімным апісанні «Смерць Стэфана польскага караля ў Гродне 12 снежня 1586 года», аўтарам якога лічаць каралеўскага лекара Гаслаўскага, ёсць адрозненні ад прыведзенага апісання, да прыкладу, акрамя вiна i вады манарх п'е яшчэ і гарэлку з карыцай, ды прымае бабровы струмень.

Аднак няма сумневаў, што лекары Баторыя спрачаліся пра яго лячэнне, і разумнасць ўжывання віна, выкарыстоўвалі расціранні і розныя лекi, эфектыўнасць якіх, зразумела, не магла быць высокай, бо наўрад цi караля магло выратаваць ласінае капыта або бабровы струмень.

Баторый памёр падчас аднаго з прыступаў са стратай прытомнасці. Бучэла казаў, што падобныя прыпадкі адбываліся з будучым каралём яшчэ на радзіме.

Менавіта ў мекванным пасланні Гаслаўскага паведамляецца аб незвычайных нырках караля, якія нагадваюць ныркi вала. Акрамя таго, у жоўцевым пузыры быў вялікі камень.

Але праблемны адток жоўці, зразумела, не мог забіць Баторыя. Што ж стала прычынай смерці гэтага манарха?

Інтрыгі ў гэтую сітуацыю дадае ліст вядомага еўрапейскага «чарнакніжніка» Леанарда Турнэйсера. Гэты чараўнік, які займаўся лекаваннем, пісаў Баторыю з Берліна, у 1578 годзе:

«Я атрымаў ліст Вашай Каралеўскай Вялікасці праз пана Баяноўскага са Львова 21 траўня да мяне напісаны. Я пасылаю Вашай Каралеўскай Вялікасці пэўнае проціяддзе (antydotum), гэта значыць Alexipharmacum супраць усякай атруты, прыстасаванае да натуры і камплекцыі Вашай Каралеўскага Вялікасці. Бальзам гэты я з немалой працай зрабіў, у адпаведнасці з правіламі кабалістыкі і натуральнай магіі, таму што людская злосць зараз да такой ступені дайшла, што асцярожным варта быць не толькі ў ежы і пітве, але нават і ў адзенні, мыцці і дотыку, таму што здрада можа быць утоена ў самых розных рэчах: століках і лавах, iх калі хто кране або пераступіць – можа памерці. Пры гэтым вынік часам праз 15, а нават і 30 дзён прыходзіць, а яд праз мускулы, нервы і жылы пранікае ў сэрца. Таму гэтага каштоўнага бальзаму, які моцна ўмацоўвае здароўе і ахоўвае ад яду, я пасылаю Яго Каралеўскай Вялікасці чатыры порцыі. Іх я, паводле звычаяў каралеўскага двара, пакаштаваў у прысутнасці пана Баяноўскага, і ён за мной тое самае зрабіў».