Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

I маці пачала расказваць, як у вайну, ужо калі яўрэяў пазганялі ў гета, але сяды-тады вечарамі яны вырываліся з-за дроту, каб абмяняць што дарагое са сваіх пажыткаў на ежу, заходзілі і да іх. I аднойчы нешта доўга шапталіся з бацькам, нешта як угаворвалі яго, а потым пайшлі. Пазней бацька сказаў, што дамаўляліся яны пакінуць у яго золата, схаваць дзе- небудзь, каб яно ацалела. Бацька не захацеў браць на сябе адказнасць за чужое дабро — і адмовіўся.

Яны заходзілі мо яшчэ да каго, хто ведае? Але прайшоў час, па вайне ўсе жылі аднолькава, у большасці бедна, у многіх усё пагарэла, у многіх з вайны гаспадары не вярнуліся. А тут недалёка жыла сям'я, таксама, як усе, а тут раптам — новы дом паставілі, машыну купілі, дзяцей адзелі-абулі не абы ў што, у навуку пусцілі. Але ў хуткім часе неяк усё паблякла: гаспадар стаў піць, за ім і дзеці пайшлі яго дарогаю, дочкі паразводзіліся, унукі сталі расці, як якія сіроты, гаспадыня захварэла ад такога жыцця...

— Так што чужое дабро пайшло людзям у рабро, — закончыла маці. — Каб яны ведалі, мо і не чапалі б таго золата, хай бы яно чакала свайго гаспадара, можа, хто з яго сям’і ацалеў за вайну. Але відаць, што не, было б чуваць...

— А я чула, што адзін яўрэй з гета ўцёк у партызаны, і потым яны прыходзілі ў горад да людзей, якія за золата прадавалі яўрэям збожжа, муку і іншыя прадукты. А некаторыя і пакідалі свае зберажэнні. Дык той чала­век падказваў, у каго што браць, колькі хто вінаваты...

— А я чуў, — далучыўся Янка да кампаніі, — як адзін паліцай убачыў, што яўрэй з гета, якое ужо гарэла, схаваўся ў калодзезь, спусціўся па ланцузе на дно. Паліцай падышоў ды кажа: вылазь, а то я цябе прыстрэлю. Той пачаў прасіцца: не чапай мяне, я табе золата аддам. Паліцай згадзіўся, памог яўрэю вылезці, узяў у яго з рук пакунак з золатам, ды бах яму ў грудзі. Той і паляцеў у калодзезь... Але не скарыстаў паліцай чужога дабра, казалі, што яго застрэліў яго таварыш, таксама паліцай. Яны чысцілі вінтоўкі, нібыта той незнарок пажартаваў: от каб я табе пекануў, — і націснуў на спуск, вінтоука аказалася зараджанаю — і гатова, паліцая няма.

— Адсюль мараль: золата нікому не прыносіць дабра, — падвяла вынік Рагнеда.

— Асабліва чужое, захопленае, нажытае ашуканствам, — дадаў Янка.

— Але золата спакон веку мае цану, нездарма кажуць, што яно адмыкае ўсе замкі і ўсе дзверы адчыняе. Нават цары і каралі схілялі перад ім галаву, — сказала маці, і можна было падумаць, што яна не згаджаецца з дзецьмі, якія ў золаце зусім не разбіраюцца, можа, яго нават не трымалі ў руках. — Што сёння вартая дзяржава, калі ў яе няма залатога запасу ці залатога фонду?

— Але-але, — падхапіў Янка, — чым большы гэты фонд, тым боль­шая верагоднасць, што яго могуць украсці, адабраць хітрасцю, захапіць сілаю. I так ці інакш яно ўсё будзе паліта крывёю тых, хто яго здабываў. На ім закляцце вякоў, на ім кроў многіх пакаленняў. 3-за чаго пачынаюцца войны? 3-за перадзелу багацця, перш за ўсё — золата.

— А хто гэта сказаў, што мы, бальшавікі, будзем рабіць з золата унітазы? — спыталася Рагнеда, зрабіўшы на твары вальтэраўскую міну.

Усе трое дружна зарагаталі, бо ведалі, хто гэтак мудра сказаў. Ці мо нават яму такое прыпісалі, хто ведае?

Яны яшчэ пагаварылі на новую для іх тэму, але адчувалася, што яны ў ёй былі закончаныя дылетанты, плавалі плытка, проста пялёхаліся, як тыя дзеці ў лужыне: не было ў іх сусветнага досведу ў такім важным эканамічна-гістарычным фактары, не былі яны амерыканцамі, якія ўсё пераводзяць на грошы, нават час, для іх грошы лепш за паветра і ваду. Здаецца, нават, што яны жывуць для грошай, а ўсё астатняе — можна купіць, абы ў цябе былі мільёны, ужо нават мільярды.

Не былі яны нават яўрэямі, з якімі жылі побач шмат гадоў вось на гэтай зямлі, якія ў золаце разбіраліся не горш за амерыканцаў. А мо гэта яны і навучылі амерыканцаў разбірацца ў золаце, множыць яго, лічыць мільёнамі і мільярдамі? Ці не таму Гітлера так раздражняла яўрэйская нацыя, што яна хацела забраць пад сваё крыло ўвесь сусветны капітал, а дзе капітал — там і ўлада? Ці не таму ён аб’явіў бязлітасную вайну яўрэям — аж да поўнага знішчэння? I ў выніку быў знішчаны сам.

Так, пакружляўшы, яны зноў прыйшлі да вываду, што золата не прыносіць дабра, што золата ўвогуле не патрэбна, без яго можна абысціся — па Пушкіну: «Не нужно золото ему, когда простой продукт имеет». Але і ў таго ж Пушкіна: «Всё моё, — сказало злато. Всё возьму, — сказал булат».

— Але найлепш сказаў наш народны мудрэц: «Золата — з г...м змолата». I кропка! Золата мы не навучыліся цаніць у яўрэяў, хоць жылі і жывём побач з імі. А можа, і дарэмна? А мо нават і добра? — пакінуў пытанні адкрытымі Янка, завадатар такое цікавае і нечаканае ў іх кампаніі тэмы.

Усе пасмяяліся і на гэтым таксама паставілі кропку.

Спаць клаліся недзе ў гадзін дзесяць, тут амаль як у вёсцы: людзі спаць кладуцца раней, чым у горадзе, але і ўстаюць раней, бо шмат у каго ёсць свая жыўнасць — козы, свінні, куры і гусі, некаторыя трымаюць яшчэ і карову, калі ёсць магчымасць назапасіць ёй корму на зіму.

Янка нагадаў Рагнедзе ўчарашні вечар, калі яна пакрыўдзілася на яго, лягла раней і нават не стала з ім размаўляць, праляжала халодная і недаткнёная ўсю ноч. Тады Янка расказаў ёй анекдот, як вялікі начальнік паехаў у камандзіроўку са сваёю маладою сакратаркаю. Там ім далі нумар у гатэлі на дваіх, але з адным ложкам, як для мужа і жонкі. Вось начальнік і пытае маладую сакратарку, калі яны леглі ў пасцель: «Як будзем спаць — як муж і жонка ці як муж і палюбоўніца?» I сакратарка адказвае: «Канечне, як муж i жонка». Тады начальнік кажа ёй: «Спакойнай ночы, дарагая», паварочваецца да яе спіною і тут жа засынае. Сакратарка гатова кусаць сабе локці...

Учора Рагнеда ніяк не адрэагавала на яго анекдот, а сёння, нібы пачуўшы яго першы раз, разрагаталася.

— А ўчора ён не быў табе смешны? — спытаўся Янка. Ён і сам пасмяяўся з нерастароплівай зялёнай сакратаркі, якая яшчэ не ведала жыцця і яго няпісаных правілаў.

— Учора мне чамусьці хацелася плакаць, — адказала Рагнеда, скідаючы з сябе сукенку, трусікі, станік, адвярнулася ад Янкі і ўзлезла ў доўгую начную кашулю ружовага колеру з кароткімі рукавамі і вялікім дэкальтэ, ад чаго яе поўныя грудзі ажно выставалі краямі з кашулі і моцна дражнілі позірк. — Я чакала, што ты возьмеш мой бок, а ты захацеў дагадзіць сваёй любімай цешчы, ці не так?

— Зусім не так, дарагая, зусім не так, як ты кажаш. I ўчора я хацеў узяць за твой бок, ды ты... Прабач, не тое... Няўжо ты не разумеет псіхалогіі чалавека, які жыве адзін, прывык да свае адзіноты і не любіць, каб яму пярэчылі? Не слухалі яго, нават вучылі, як трэба жыць? Улічы яшчэ яе незалежны характар... Мо нават падобны да твайго...

— Ну, ты зноў нешта не тое гаворыш. Каб мы сёння не праляжалі так, як тон начальнік з сакратаркай.