Мұхтар Бақытұлы - Мақалалар жинағы

Халық арасында кең тараған шежіре-аңыздарда да бабамыздың аты жырланады. Мәселен, ХV-ХVӀ ғасырлар шегінде өмір сүрген Доспамбет жырау бір толғауында: «Кетбұқадай билерден, кеңес сұрар күн қайда?!» – деп жырлайды. Солай ол кісі оның сөздерімен таныс екендігін білдіреді.

Халық Кетбұқаны «Ұлы жыршы» деп те атаған. Орта жүз құрамындағы Найман тайпасының Бағаналы тармағынан шыққанын да шежірелер шегелеп тұрып айтады. Халық аңыздары мен өлеңдерінде ол халық қамқоршысы мен даланың дана биі бейнесінде сипатталған. Кетбұқа жырау туралы аңыздар қырғыз фольклорында да кездеседі.

Жоғарыда атап өтілген тарихи деректер Кетбұканы жыршы ретінде ғана емес, ең бастысы қолбасшы ретінде сипаттаған. Ортағасырлық деректерде Шыңғыс қаһан, оның үлкен ұлы Жошы қан және Кеті үшеуі бірге аталады. Бұл тарихи тұлғалардың тағдырлары тығыз байланысты екені мәлім. Шыңғыс қаһанға Жошы қайтыс болғаны туралы қара хабарды жеткізу Кетіге міндеттелді. Оның себебін біз «Моңғолдың құпия шежіресі» атты тарихи көзінен табамыз.

1204 жылы Найман қандығы Темүжін әскерінен жеңіліп, бір бөлігі Күшлік қанмен Жетісуға қашып, бір бөлігі Темүжіннің әскерінің құрамына енеді. Далада шашылып жүрген тайпаларды бір тоғыз сирақты ту астына жиып, барыс (1206) жылы Темүжінді Шыңғыс қаһан қылып сайлаған Құрылтайда әскерді жасақтау кезінде мыңдық нояндар тағайындалды. Сол құрылтайда Шыңғыс қаһан жұртшылықтың алдында: «Ел-жұртты ұйымдастырысқан ежелгі ер достарды мыңдық нояны болғызып, уәлі сөзімді айтайын» – деп, әскерін 95 мыңдықтан жасақтап, 95 мыңқол нойондарға басқартты. Сол жиында Жалайырдың Мұқылайына ғо уаң атағын беріп, әскерге басшылық еткізді.

Барлығы 95 кісі болған нояндардың 51-шісі болып Найман елінің бір бөлік руларын басқарған Кеті (Хэтэ) көрсетіледі. Өкінішке орай біз ноянның жасы нешеде екенін нақты белгілей алмаймыз, демек ол Темүжіннің емес Жошының замандасы болуы әбден мүмкін.

Осы жерде туындайтын тағы бір сұрақ – Кеті екі жылдың ішінде қалай сенімді мыңқол болып шыға келді? Әлде жас ноян қияттардың арасынан шығып, Жошының үзеңгілес жауынгері болды ма? Бұл сұрақтарға біз төменде, Бағаналының таңбалары туралы жазғанда өз ойымызды келтірдік.

Кеті ноян бұқа лауазымын қашан алғанын да біз кесіп айта алмаймыз. Құлағу қанның Таяу Шығысқа ұйымдастырған жорығы кезінде Кеті бұқа лауазымын алып, Кетбұқа есіммен тарихнамада қалғаны белгілі. Ал, «Моңғолдың құпия шежіресінде» бабамыз Кеті, немесе «Алтын шежіреде» Кете, моңғол тілінде Хэтэ есіммен аталған.

Келесі мәлімет «Моңғол құпия шежіресіндегі» 243-ші тармақта кездеседі. Бұл жерде былай деліңген: «Мен шешей мен Отшы екуіне түмен адам және Күші, Көкеш, Жүнсо, Арғысын деген төрт ноянды бұйырып бердім. Жошыға Құнан Мөңке, Мүңгуірт, Кеті үшеуін бұйырып бердім» – деп әмір етеді Шыңғыс қаһан. Осыған қарағанда, бұл үш ноян Жошының қауіпсіздігіне бастарымен жауап беретін болған. Сонымен қатар, үш ноян Жошы үлесіндегі мемлекеттік басқару және әскери іс-қимылдарды ұйымдастыратын жауапты тұлғалар болғанын аңғарамыз. Сондықтан, Жошы қаза тапқанын «Дүние әміріне» хабарлау жауапты адамдардың біріне, яғни Кетбұқаға жүктелгені, тарихи логикаға сай болып келеді.

1216 жылы Қытайға қарсы соғысын аяқтаған соң, Шыңғыс қаһан Жошыға батысқа қашқан меркіттерді тас талқандау ісін аяғына дейін жеткізуді бұйырады. Бұл шара Жошының адалдығын тексеруғе бағытталған болуы тиіс. Өйткені оны меркіттің қоқсығы деп, әсіресе Шағатай мойынсынбайтын.

Жошы мен меркіттердің әскерлері Ырғыз өзенінің бойында кездесіп шайқасқаннан кейін, меркіттер жан-жаққа қашады. Осы шайқаста Кетбұқаның алдыңғы қатарында жүруі әбден мүмкін, бірақ ол туралы біз ешқандай мәлімет кездестірмейміз. Мәуеранахрдағы Хорезмшахтың Сартауылына қарсы Шыңғыс қаһанның жорықтары туралы жазылған көптеген жылнамаларда да бабамыздың есімі бір де бір аталмайды.

1223/1224 жылдары Шыңғыс қаһан Сартауылын жаулап алғаннан кейін, империясын бәйбішесі Бөрте қатыннан туған төрт ұлына бөліп береді. Ол саяси оқиға бір мәліметтер бойынша Сейхунның (Сырдария) он жақ жағалауында, Кұланбасы деген жерде, ал басқа деректер бойынша Қыпшақ 14 14 Дашты Қыпшақ – орта ғасырлардағы Алтайдан Дунайға дейін алып жатқан кең байтақ шөлейіт даланың атауы. Х ғасырларда Қимақ қаһанатының құрамында болған Қыпшақ тайпасы билікке таласу нәтижесінде қимақтарды жеңіп, ХІ ғасырда Қыпшақ қандығының іргесін қалайды. Мемлекет күшейген сайын аумағы да кеңейіп Днестрге дейін жетті. Моңғол шапқыншылығына дейін Қазақстан аумағы Шығыс Дашты (Тасты) Қыпшақ аталса, Еділ өзенінен Дунайға дейінгі жерлер Батыс Дашты Қыпшақтың құрамына кірген. Дашты Қыпшақ кең даласын түрктілдес бауырлас, көбіне көшпенді мал шаруашылығымен айналысатын тайпалар мекендеген. Ақ орда кезеңінде жазылған деректерде Қазақ даласы Қыпшақ деп аталады. даласында орын алған. Сол сәтте Жошы әкесіне 20 мың ақ жылқы сыйлағаны белгілі.

Нәтижесінде, Жошыға 9000 жұрт пен 4000 әскер бұйырды. Жұбайнидің айтуы бойынша Жошының үлесі Ертістен батысқа қарай жатқан кең даланы алып, Жетісудағы Қаялықпен Хорезмнен бастап Сақсын мен Бұлғарға және мыңқол аттарының тұяғы тиген жерлерге дейін жеткен.

Бұл жайытта Әбілғазы өзінің «Түрк шежіресінде» былай деп жазады: «Жошы қан күллі қыпшақ жастарын бодан етіп, Қыпшақ жұртына қоныстанады. Моғұл елінен өзінің жанұясы мен әкесі Шыңғыс қаһан бөліп берген елдерді көшіріп әкеледі.

Кейін Жошы өледі. Жұрт оның үлкен ұлы Сайын қанға бұйырады. Оның билеген кезінде бұл жұртты Сайын қанның жұрты деп атайды».

Сартауылға қарсы соғыста біз Жошының үш нояны туралы ешқандай мәлімет кездестірмейміз. Бірақ, кеңестік академиялық ортада Бағаналы-Балталы рулары бір кездері Кетбұқа деп аталғандары алға тартылады. Соған қарағанда Кетбұқа екі рудың рубасы болып, Шыңғыс қаһан «бақан» мен «балта» таңбаларын таратқанына ұқсайды.

Құрылтайдан кейін Шыңғыс қаһан шығысқа аттаңғанда, Жошы Қыпшақта қалып, өз үлесінің шаруаларын ретке келтірумен айналысады. Ұлытауға көк туын тігіп, Ордасын, Кухистани айтып кеткен Қыпшақтың астанасы, Орда Базарға (Домбағұл – Ә. Марғұлан ) орналастырады. Кейін оғыздар мен қыпшақтардан қалған Сарай, Сарайлы және Турайлы сияқты қорған сарайларын орда орталықтарына айналдырады. Сол жылдары Кендірлік өзенінің бойында бүгін Жошы ордасы атанып кеткен қорған қабырғалары жоқ зәулім сарай тұрғызады.

Жошының ордасы қан мен оның жанұясынан, сансыз қатын, бала-шағасынан, орданы қорғайтын әскерден, төрекүт (туленгут – орысша), шет мемлекеттерінің өкілдерінен, діни миссионерлерден құралған. Олардың бәрі қазіргі Белең ана, Талмас ата, Болған ана, Шотқара, Жошы ордасы, Келінтам (Хан аралы), Ақсай (Ескі хан ордасы), Домбағұл (Орда Базар, «Орда қоңған, Алаша хан» ), Басқамыр, Ортақамыр, Аяққамыр деген сарайларда орналасқан.