А Кравцевич - Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке)

Браты-рыцары таксама з дапамогай легата 7 лютага 1249 г. увайшлi ў пагадненне з новахрышчанымi прусамi з Памеранii, Вармii i Натангii. Мясцовыя хрысцiяне атрымлiвалi пэўныя правы: маглi самастойна купляць i прадаваць зямлю, распараджацца рухомай маёмасцю, уступаць у шлюб. Яны абяцалi крыжакам не палiць сваiх памёршых, трымацца хрысцiянства, быць вернымi ордэну. Аднак прусаў-хрысцiянаў было яшчэ вельмi мала, ды i тыя не цвёрда трымалiся новай веры. Яны ў хуткiм часе аб'ядналiся з язычнiкамi, перакрылi дарогi памiж крыжацкiмi замкамi, знiшчылi вялiкi атрад тэўтонскага войска.

Ордэну зноў дапамаглi крыжакi, якiя ў 1257 г. прыбылi з Германii ў вялiкай колькасцi. З iх дапамогай ордэн заваяваў Памеранiю, Вармiю, Натангiю, Бартыю i Галiндыю. Мясцовы люд быў змушаны прыняць хрысцiянства.

У 1252 г. ордэн ваяваў Памор'е, а праз год заключыў новы мiр са Святаполкам на ўмовах, што калi той што-небудзь зробiць супраць ордэна, то пазбавiцца горада Гданьска.

З дапамогай заходнеэўрапейскiх крыжакоў у 1254 г. была заваёвана Самбiя, а праз год збудавалi замак Кёнiгсберг. Супрацiўленне прусаў узмацнiлася пасля таго, як аб'яднанае войска прускай i лiвонскай частак ордэна разам з датчанамi пацярпелi моцную паразу ад лiцвiнаў у 1259 г. ля возера Дурбе. У тыя ж часы лiвонская фiлiя ордэна ваявала з мясцовымi плямёнамi, Псковам, Ноўгарадам i маладой яшчэ дзяржавай - Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм.

У супрацьстаяннi з паганамi крыжакi не лiчылi абавязковым прытрымлiвацца нормаў хрысцiянскай маралi. Ордэнскi войт Вармii i Натангii брат Вальрад Мiрабiлiс сабраў на пiр да замка Ленцэнберг мясцовых арыстакратаў. Тыя прыйшлi без асаблiвай насцярожанасцi, бо такое адбывалася ўжо не адзiн раз. Калi госцi як след захапiлiся пiтвом i ежай, па загаду войта ў памяшканнi, дзе адбываўся пiр, былi зачынены дзверы i вокны, а дом падпалены. Вырвацца з полымя не здолеў нiхто. Гэты выпадак выклiкаў абурэнне ў Прусii i паспрыяў разгортванню паўстання супраць ордэна.

Толькi Хэлмiнская зямля i Памезанiя захавалi вернасць крыжакам, бо ўжо амаль поўнасцю былi заселеныя каланiстамi-хрысцiянамi. Самбiйскiя, натангiйскiя, вармiнскiя, пагезанскiя, бартыйскiя прусы паўсталi. Размах барацьбы, выбухнуўшай у вераснi 1260 г., быў такiм, што ледзь не знёс уладу ордэна ў Прусii. У шэрагу выпадкаў кiраўнiкамi паўстаўшых сталi людзi, якiх крыжакi ў маладых гадах выслалi да Германii для выхавання з iх руплiўцаў хрысцiянства. Тыя хрысцiяне, хто не паспеў схавацца па замках, былi забiтыя або захопленыя ў палон. Паўстанцы палiлi касцёлы, каплiцы, дамы хрысцiянаў, забiвалi святароў. Хранiст паведамляе, як аднаго святара самбiйцы паклалi галавой памiж двух бярвенняў i, сцiскаючы iх, павольна задушылi, гаворачы са здзекам, што ня смеюць пралiваць крывi такой святой асобы. Некаторых палонных прусы прыносiлi ў ахвяру сваiм багам. Так, у поўным узбраеннi на канi быў жыўцом спалены адзiн з палонных рыцараў.

Браты-рыцары сядзелi абложаныя ў замках. Двойчы з Германii да iх прыходзiла дапамога i двойчы прусы разбiвалi крыжакоў. Паўстанцы актыўна спрабавалi здабыць замкi Кёнiгсберг, Кройтцбург, Бартэнштайн i авалодалi двума апошнiмi. Залога Кройтцбурга пакiнула замак i ратавалася ўцёкамi, але яе дагналi i ўсю пабiлi. Залога з Бартэнштайна здолела ўратавацца дзякуючы хiтрасцi. Немцы ноччу цiшком выйшлi, а ў замку застаўся стары рыцар, якi рэгулярна званiў у звон, быццам заклiкаючы на набажэнства. Прусы не заўважылi падман. Доўга трымаўся замак Хейлзберг у Вармii, нягледзячы на пастаянныя штурмы i абстрэл з абложных машын. Урэшце залога здолела ўцячы i схавацца ў Эльблангу, прывёўшы з сабой 12 прускiх закладнiкаў. Iх асляпiлi i так выпусцiлi. Была выкрыта змова з прусамi двух крыжакоў. Ландмайстар загадаў спалiць здраднiкаў жыўцом. Каб спаленыя былi пагане, то ўсё скончылася б цiха, але тут за празмерную жорсткасць да хрысцiянаў ландмайстра пазбавiлi пасады.

Паўстанцы захапiлi малыя ордэнскiя замкi, а буйныя трымалi ў шчыльнай аблозе. Верныя ордэну Хэлмiнская зямля i Памезанiя аказалiся спустошанымi.

У 1263 г. крыжакам ўдалося задушыць паўстанне ў Самбii, аднак у iншых месцах вайна працягвалася. Натангiйскiя прусы разграмiлi крыжакоў у Хэлмiнскай зямлi, прычым загiнуў ландмайстар i некалькi дзесяткаў рыцараў. Шмат пацярпеў замак Радзынь. Яго двойчы захоплiвалi паўстанцы i двойчы крыжакi адбiвалi.

З Германii падыходзiлi ўсё новыя i новыя падмацаваннi. Урэшце з канца 1272 г. ордэн пачаў браць сiтуацыю пад кантроль. Пасля амаль 14-гадовай вайны былi прыведзеныя ў пакору Вармiя, Натангiя, Бартыя i iншыя вобласцi. Ужо ў 1274 г. заваёва новых вобласцяў у Прусii аднавiлася - на чаргу сталi Скаловiя, Надравiя, Судовiя. Аднак агонь паўстання ўсё яшчэ не патухаў. Крыжакi душылi яго з вялiкай жорсткасцю. Прускi ландмайстар Конрад фон Цiрберг амаль усiх жыхароў Пагезанii выселiў у iншыя вобласцi, шмат людзей уцяклi ў Беларусь i разам з сем'ямi аселi ў ваколiцах Гораднi.

Паўстанне паступова згасала i сведчанне таму тое, што ордэн змог вызвалiць частку сiлаў для новых заваёваў. Вайна вялася са звычайнай тады жорсткасцю i ўтрапёнасцю. Мемельскi комтур захапiў у палон аднаго з прускiх правадыроў у Скаловii. На прывале палоннага прывязалi да дрэва, каб не ўцёк. Калi варта заснула, той здолеў вызвалiцца, але ўцякаць не стаў. Схапiўшы меч, забiў рыцара i трох кнехтаў, чацвёртаму адсек руку. Астатнiя, разбуджаныя шумам, пасеклi раз'юшанага воя.

Апошняй у 1283 г. была заваявана Судовiя. Яна аказалася моцна спустошанай - шмат народу палягло ў вайне, частку крыжакi рассялiлi па iншых правiнцыях, частка выселiлася ў Вялiкае Княства Лiтоўскае. На месца загiнуўшых i ўцёкшых прыходзiлi каланiсты, галоўным чынам з Германii. Тыя мясцовыя жыхары, якiя прынялi хрысцiянства, доўгi час, нават яшчэ ў XVI ст., захоўвалi элементы сваёй даўняй веры.

Лiчачы ад 1231 г., калi Герман фон Балк упершыню пераправiўся з войскам праз Вiслу, да 1283 г., за 52 гады Прусiя была заваявана цалкам. Для гэтага спатрэбiлася намаганне не толькi Тэўтонскага ордэна, але i шляхты ўсiх германскiх земляў. Вайна нанесла такiя непапраўныя страты мясцовым плямёнам, што ў рэшце рэшт яны перасталi iснаваць як этнасы.

Унутраную палiтыку на тэрыторыi Прусii ордэн будаваў умела i мэтанакiравана. Каб прыцягнуць каланiстаў, крыжакi стварылi новае хэлмiнскае права. Было ўведзена фламандскае права спадчыннасцi- роўнасць мужчыны i жанчыны. Па вугорскаму праву дазвалялася свабоднае паляванне на дзiкага звера, акрамя баброў. Ужывалася яшчэ магдэбургскае i польскае права. Прусаў падзялiлi на дзве катэгорыi: вольныя i нявольныя. Тыя, хто захаваў вернасць ордэну пад час паўстання 1260-1274 гг., мелi больш правоў. Былыя паўстанцы - нявольныя хлопы - жылi ў асобных вёсках, мелi мiзэрныя гаспадаркi i мусiлi працаваць на крыжакоў. Яны не маглi сялiцца ў гарадах. Мясцовая шляхта анямечылася.

Каланiсты густа наплывалi да 1350 г., пасля iх прыток зменшыўся. Крыжакi стварылi 1400 новых вёсак (акрамя бiскупаў, царкоўных капiтулаў i феадалаў). Да 1410 г. у Прусii ўжо было 93 гарады. На пачатак XV ст. насельнiцтва Прусii ацэньваецца прыблiзна ў 400-600 з нечым тысяч чалавек.