А Кравцевич - Тэўтонскi ордэн - Ад Ерусалiма да Грунвальда (на белорусском языке)

Ордэнскiя ўлады шчыльна апякалi гаспадарчае жыццё краiны. Яны стварылi двайную сiстэму даходаў: праз адпрацоўкi, грашовы i натуральны падаткi (шляхта таксама iх плацiла) i яшчэ праз уласную гаспадарку (земляробства, жывёлагадоўля, рамяство, крэдыт, гандаль). Галоўным аб'ектам гандлю былi авёс, ячмень i солад. Ордэн злоўжываў уладай - сваiх эканомаў ставiў у больш выгодныя ўмовы гандлю, чым астатнiх купцоў. За некалькi дзесяткаў гадоў Прусiя ператварылася ў квiтнеючую краiну, з чаго ордэн меў немалую выгоду.

У знешняй палiтыцы Тэўтонскага ордэна пасля пакарэння Прусii галоўнай задачай стала вайна з Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм.

БОЙКI З ЛIТВОЙ I ПОЛЬШЧАЙ

Пераломным у адносiнах Тэўтонскага ордэна з Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм стаўся 1283 год. Крыжацкi хранiст Пётр Дзюзбург пiсаў: "Скончылася пруская вайна, пачалася вайна лiтоўская". Аднак першы этап барацьбы з Лiтвой* пачаўся задоўга да гэтага часу. Упершыню прэтэнзii на Лiтву былi выказаныя ў прывiлеi германскага iмператара Фрыдрыха II у 1245 г. Па просьбе хохмайстра iмператар аддаваў ордэну землi, якiя той здабудзе ў Куронii, Лiтве i Семiгалii. Яшчэ раней, з пачатку ХIII ст., агрэсiўныя намеры да Лiтвы мелi лiвонскiя крыжакi. Спачатку яны абаранялiся ад нападаў лiтоўцаў**, а калi замацавалiся памiж Дзвiной i Фiнскiм залiвам, перайшлi ў наступ. Пацярпеўшы паразу ад лiтоўцаў пад Шаўламi ў 1236 г., мечаносцы тут жа (1237 г.) аб'ядналiся з Тэўтонскiм ордэнам. Цяпер адной з галоўных задач лiвонцаў стала злучэнне з Прусiяй па сушы. Дарога на Прусiю вяла праз Куронiю i мечаносцы атакавалi гэтую вобласць. Як выключную з'яву ў адносiнах памiж крыжакамi i Лiтвой даследчыкi разглядаюць мiрнае пагадненне Мiндоўга з лiвонскiм ландмайстрам. Аслабiла ордэн як у Прусах, так i ў Iнфлянтах параза ля возера Дурбе (1259 г.).

* Пад Лiтвой тут разумеецца дзяржава Вялiкае Княства Лiтоўскае.

** Лiтоўцы - назва жыхароў гiстарычнай вобласцi "Лiтва" ў Верхнiм Панямоннi са змешаным славянска-балцкiм насельнiцтвам.

Iстотных зменаў на лiтоўска-лiвонскiм фронце не назiралася да 1283 г., пакуль на арэне барацьбы не з'явiўся новы магутны дзеяч - прускiя крыжакi. Ордэн выступiў з прэтэнзiямi на Вялiкае Княства, спасылаючыся на фальшывую (цi праўдзiвую) даравальную грамату Мiндоўга. Паводле яе зместу, вялiкi князь прызначаў сваю дзяржаву ордэну ў тым выпадку, калi застанецца без нашчадкаў. Здарылася так, што ўсе сыны Мiндоўга загiнулi (у тым лiку вялiкi князь Войшалк) i ордэн выставiў свае патрабаваннi.

Адразу пасля заваёвы Судовii ландмайстар Конрад фон Цiрберг у той жа год зрабiў першы паход на Лiтву. У наступным годзе зруйнавалi Горадню.

У 1291 г. пала апошняя апора крыжакоў у Палестыне - Акра. Хохмайстар Тэўтонскага ордэна адплыў на караблi ў Эўропу i абсталяваўся ў Венецыi. З гэтага часу Прыбалтыка становiцца галоўнай арэнай дзейнасцi ордэна, а праз 19 год хохмайстры назусiм перабралiся ў Прусiю.

Паходы на Лiтву арганiзоўвалi ландмайстар, ландмаршал i парубежныя комтуры. Цягнулася непарыўная вайна, якая складалася з дробных i буйных наездаў, сутычак, засадаў, адступленняў, уцёкаў i пагоняў. Паходы з аднаго i другога боку адбывалiся па падобнай схеме. Збiралася войска ў колькасцi ад некалькiх дзесяткаў да некалькiх тысяч вояў i iшло ў паход на варожую тэрыторыю. Выправа цягнулася ад 2-3 дзён да некалькiх тыдняў (калi iшло вялiкае войска). Мелi мэтай здабыць адзiн цi болей замкаў, рабавалi ваколiцы, палiлi жытло, забiвалi або бралi ў палон насельнiцтва, зводзiлi жывёлу.

Выйграваў той, хто здолеў сканцэнтраваць сiлы, нечакана ўдарыць i адысцi са здабычай i палоннымi, пакуль вораг не арганiзаваў адпор. Другi варыянт: вызнаць цi прадугледзець час i накiрунак паходу ворага, сабраць у пэўным месцы большыя сiлы i нанесцi яму паразу ў сустрэчным баi цi ў пагонi.

Вялiкую ролю адыгрываў фактар нечаканасцi. Войска збiралi тайна i трымалi ў сакрэце месца выправы. Часам спецыяльна распаўсюджвалi чуткi аб намеры напасцi на адну вобласць, а iшлi зусiм у другую. Iснавала добра арганiзаваная служба памежнай варты i разведкi з абодвух бакоў. Для выведаў выкарыстоваўвалiся вандроўныя манахi i гандляры. Аднак нечаканыя напады ўдавалiся часта. Пакуль збiралi войска, арганiзоўвалi абарону, праходзiў пэўны час. Той, хто нападаў, з самага пачатку меў перавагу ў iнiцыятыве. У выпадку, калi жыхары аказвалiся папярэджанымi, яны хавалiся па замках са сваёй рухомай маёмасцю. Часам дзякуючы нечаканасцi ўдавалася захапiць i замак. Нягледзячы на амаль пастаянны стан вайны, у тыя часы не трымалi ў адным месцы вялiкага войска па той простай прычыне, што яго немагчыма было пракармiць.

У вынiку безупыннай вайны памiж дзяржавамi ўтварылася амаль незаселеная прыгранiчная паласа. Жыццё тут было вельмi небяспечным - пастаянна праходзiлi вайсковыя атрады, гурты рабаўнiкоў, сядзелi засады.

У канцы ХIII ст. адбылося паўстанне ў Натангii, Самбii i Судовii, але крыжакам удалося задушыць яго ў самым пачатку праз здраду.

На Лiвонii разрастаўся канфлiкт ордэна з рыжскiм архiбiскупам. Апошнi разам з рыжанамi заключыў дагавор з вялiкiм князем Вiценем i той прыняў непасрэдны ўдзел у гэтай барацьбе. У 1298 г. ён разбiў лiвонскiх рыцараў, прычым у бiтве загiнуў лiвонскi ландмайстар. Толькi падмога кёнiгсбергскага комтура прымусiла лiцвiнаў выйсцi з Лiвонii.

Хохмайстар Готфрыд фон Гогенлоэ вырашыў у 1303 г. перанесцi сталiцу Тэўтонскага ордэна ў Прусiю. Яго выбар паў на Мальбарк (цi Марыенбург) на рацэ Нагаце. Перанос сталiцы ў Прусiю быў цалкам лагiчным, бо менавiта ў Прыбалтыцы для ордэна адкрывалiся найабшырнейшыя перспектывы. Тут хапала земляў для заваёвы, непадалёк знаходзiлася Германiя (не тое, што ў Палестыне), адкуль заўсёды можна было атрымаць хуткую дапамогу. Намер Гогенлоэ ажыццявiў яго наступнiк Зыгфрыд фон Фойхтванген.

У пачатку XIV ст. ордэн панаваў над Прусамi, Курляндыяй, Семiгалiяй, часткай Лiвонii, некалькiмi паветамi Жамойцi. У яго шэрагi ахвотна ўступала як шляхта, так i буйныя феадалы. Тут можна было атрымаць уладу, ганаровую пасаду i немалы матэрыяльны набытак. Суровы статут не вытрымлiваў выпрабавання багаццем i ўладай. Ордэн ужо нельга было назваць зборам аскетаў i фанатыкаў-хрысцiянаў.

Адразу пасля абрання хохмайстар Зыгфрыд фон Фойхтванген у 1309 г. выехаў у Прусiю да Мальбарка. Пасада прускага ландмайстра стала непатрэбнай, хохмайстар зрабiў Генрыха фон Плотцке вялiкiм комтурам i даручыў нагляд над жыўнасцю i суднаходствам. Вялiкi комтур жыў пры двары хохмайстра гэтак жа, як вялiкi скарбнiк. Прускi маршал рэзiдаваў у Кёнiгсбергу, вялiкi шпiтальнiк - у Эльбланiу, вялiкi шатны - у Хрыстбурзе.

Тэўтонскi ордэн у гэты час настолькi ўверыўся ў сваёй моцы, што, не спыняючы валкi з Лiтвою, увязаўся ў доўгую i крывавую вайну з Польшчай за Памор'е (1309-1343 гг.). Тут ужо не было гаворкi аб барацьбе з нявернымi. Крыжакi ваявалi за хрысцiянскiя землi з канкрэтнай мэтай - захапiць ласы кавалак зямлi i напрамую злучыцца з нямецкiмi землямi. Валоданне Памор'ем давала гарантыю пастаяннай сувязi з Германiяй па сушы.