Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Пілі прывезенае са сталіцы балгарскае віно, хвалілі, палкоўнік не прыстаў да кампаніі, ён быў за рулём, але ў гутарцы ўдзельнічаў, гаварыў ён рэзкім, нават чаканным камандзірскім голасам, ад якога, здаецца, вібравалі вушныя перапонкі. Тыповы савецкі палкоўнік, — падумаў пра яго Янка, тыповы грыбаедаўскі Скалазуб, ён каго хочаш у дзве шарэнгі «построит, а пикне­те — так мигом успокоит». Ну і натуральна, што гаварыў ён на чысцейшай рускай мове, нават без невынішчальнага, як кажуць некаторыя, беларускага акцэнту. Ён нават здзіўляецца, што нехта яшчэ гаворыць не па-руску.

— Слушай, Иван, чего это ты в своих стародедовских лаптях щеголя­ешь? — спытаўся ён у Янкі, які гаварыў за сталом па-беларуску. — Или ты думаешь, что ты умнее всех, кто сегодня изъясняется по-человечески?

Янка адчуў, як у яго кроў ударыла ў галаву, і каб ён даў сабе волю, дык тут быў бы вялікі скандал. Толькі сказаў рэзка:

— Па-першае, не рабі з мяне Івана, я быў і застаюся Янкам. Па-другое, калі ты нашу мову называеш лапцюжнаю, дык ты не арыгінал, так яе даўно называлі прыхадні з усходу і з захаду. I нават плацілі тым, хто плёў такую лухту... Але не трэба забываць, што карыстаецца чужым толькі той, хто свайго не мае. Я, дзякуй Богу, маю сваё, ім і карыстаюся. Наш адзін паэт сказаў, што мова — гэта адзежа душы. Аддаў мову — аддаў душу... Вось ты ўжо без душы. Можаш крыўдзіцца, але толькі на сябе... I на тых, хто ў цябе яе забраў, а ты гэтага нават не заўважыў...

— Да ты несешь, Янка, полную чушь! — загрымеў Рагаткін, ажно, здаец­ца, зазвінелі некаторыя шыбы ў вокнах. — Ты зачисляешь меня в черт знает какие враги нации. Будто я ей изменил! Поменял язык — и я уже враг!

— Я не такі катэгарычны, як ты і тыя, хто цябе перарабляў. Я не кажу, што ты вораг нацыі, ты — проста блудны сын. А вось тыя, і ты разам з імі, ужо бачыш ува мне ворага, і толькі таму, што я, трымаючыся за сваё, не хачу ад яго адракацца і браць чужое. Ці не так ты разважаеш?

— Ну, ты даёшь! — зноў узвіўся Рагаткін. — Я удивляюсь, как тебя там держат, такого ярого националиста, как тебя не попёрли, не пропёрли!

— Чаму не паперлі? Ды таму, што я не нацыяналіст у бальшавіцкім разуменні гэтага слова. Я беларускі патрыёт, я за тое, каб беларусы былі роўныя з рускімі, а не былі малодшым братам. Каб іх мова была дзяржаўнаю, каб на ёй гаварылі не толькі дома, але і на працы, у школе, у інстытуце, у Вярхоўным Савеце, каб ён называўся па-беларуску — Вярхоўная Рада, а не па-руску — Савет, каб сакратар ЦК гаварыў са сваім народам па-беларуску, і каб ты, абаронца Радзімы, таксама гаварыў на роднай мове і падаваў каманды на гэтай мове. I гэта, каб ты ведаў, не нацыяналізм, гэта права кожнай нацыі мець тое, што мае самая шматлікая ў Саюзе нацыя... I так хочуць не толькі многія беларусы, але і многія ўкраінцы, казахі, грузіны, літоўцы і іншыя, хто сёння насяляе Саюз. I, што важна, нас ужо шмат, і нас ужо нельга, як у 37-м годзе, браць і расстрэльваць, як нацыяналістаў — толькі за тое, што мы гаворым кожны на сваёй мове... Нас шмат, і час ужо не той, дыктатура не ў пашане, нельга з людзьмі абыходзіцца, як з быдлам... I я ўпэўнены, што пройдзе не шмат часу, як ты памяняеш свой погляд на нацыяналізм, адрачэшся ад так званага інтэрнацыяналізму і сам прызнаеш, што быў адурманены савецкаю прапагандаю і лічыў родную мову мужыцкаю, непатрэбнаю, а яна, аказваецца, такая ж панская і люд­ская, як французская, польская, нямецкая і ўсякая іншая, як казаў той жа наш паэт Багушэвіч.

Рагнеда нечакана для ўсіх запляскала ў далоні і сказала гучна:

— Малайчына, Янка, ты сказаў тое, што трэба! Проста малайчына!

— Тое, што трэба? — перакрывіў яе Рагаткін. — Да за такие слова надо к стенке ставить!

— А вось і не паставіш! — ужо са злосцю сказала Рагнеда. — Хопіць, што ставілі да вайны, вынішчылі ўсю нашу інтэлігенцыю.

— Шмат хто, ну не вельмі шмат, — паправіўся Янка, — і сёння гатовы ставіць нас да сценкі, але баяцца, каб не атрымаўся адваротны эфект — каб не паставілі да сценкі іх самых, тых, хто хоча выкапаць магілы нам, патрыётам. Мы ж не заклікаем біць рускіх, хай жывуць на здароўе. Мы толькі хочам, каб рускія не глядзелі крывым вокам на таго, хто гаворыць на сваёй мове, а не на расейскай, хто хоча, каб яго дзеці гаварылі і вучыліся на роднай мове...

Паўза была надта кароткай, але яе тут жа скарыстаў Рагаткін:

— А где вы раньше были? Почему отдали позиции? Почему не защи­щали свой язык, когда его у вас забирали? Да вы сидели как мыши под метлой, боялись разинуть рот, потому что это грозило пулей. А теперь вы поднимаете вой, вам жалко языка! Да его уже нет, его и не будет, поздно вы очухались. И масса вас не поддержит, она вас не поймет. Она практична, прагматична: кто говорит на вашей мове? Такие крикуны, как ты, а вас не так уж и много...

— Нас многа, а будзе яшчэ больш, — адказаў Янка. — I гэты час не за гарамі. Бо праўды нельга схаваць, яе нельга закапаць, яна ўсё роўна выйдзе наверх. Усе расстраляныя — рэабілітаваны, з іх знята ранейшая выдуманая віна. Правы расстраляныя, а не тыя, хто іх расстрэльваў, у каго была ўлада... I я не думаю, што ты з гэтым не згодзішся, таварыш палкоўнік, — сказаў ужо больш спакойным тонам Янка.

— Напрасно стараешься, не думай, что ты меня переубедил, — скрывіўся Рагаткін, нібы ў яго раптам забалеў зуб.

— Гэта недадае табе гонару. Адмаўляць відавочнае можа хто? Не хачу называць крыўднага слова... — і Янка асекся.

— Крыўднага слова? — паўтарыў Рагаткін без усякага акцэнту. — Какое это крыўднае слова ты мне хотел сказать? Говори, не стесняйся, не красней!

— Не слова, а ёсць вядомае лацінскае выслоўе. Яно гучыць так: Asinus asinorum in secula seculorum.

— Ну и что тут зашифровано? — спытаўся Рагаткін са скепсісам.

— Калі хочаш, я табе перакладу, — умяшалася Рагнеда.

Рагаткін весела зарагатаў:

— Смотри ты, и она латынь понимает! Давай-давай, переводи!

— 3 песні слова не выкінеш, пераклад такі: асёл аслом на вечныя часы, ці на векі вякоў.

Рагаткін зноў зарагатаў, але яшчэ больш гучна, нават, як здалося Янку, неяк фальшыва, не ад душы, і хутка закругліўся.

— Да это как раз будто о тебе сказано, глубокоуважаемый Янка, о твоей ослиной упрямости, которая не дает тебе открыть шире глаза и посмотреть правде в лицо. А правда такова, что ваша мова отжила свой век, это ее закат мы видим, и ты зря ерепенишься, защищаешь то, что уже нельзя воскре­сить, — як канчатковы прысуд, прамовіў Рагаткін чаканнымі словамі.

— Дарэмна ты так лічыш, таварыш палкоўнік, такое гаварылі ўжо дзвесце гадоў назад расейскія палкоўнікі, тыя, што вешалі Кастуся Каліноўскага. Аднак яны, як мы ўсе бачым, памыліліся на ўсе сто працэнтаў: наша мова жыве і жыве Беларусь, значыць, жыве і надзея на наша адраджэнне.

Колькі б яшчэ цягнулася спрэчка, невядома, але тут маці ўстала з-за стала, зрабіла жэст, што затыкае вушы, скрывіла твар, як ад вялікага болю і сказала да іх, што спрачаліся: