Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Маці слаба адбівалася, яе аргументы былі нейкія непераканаўчыя. Раг­неда, як здалося Янку, загнала яе ў кут, з якога дарогі назад няма.

— А колькі я памага Альбіне? — наступала яна на матку. — Мо яна ўжо забылася? Колькі яна ў мяне жыла? Хто памог паступіць ёй у ін’яз, дзе яна правучылася ўсяго адзін семестр і была адлічана за непаспяховасць? А потым я ўладкавала яе ў геафізічную партыю ў Слуцк, дзе яна і знайшла свайго лейтэнанта, цяпер палкоўніка... А потым жылі ў мяне, як вярнуліся з Цюмені, чатыры душы... I за гэта яна плаціла мне вось такімі нагаворамі: я прапашчая, гуляшчая, навошта ёй памагаць? Усё гэта хлусня, няпраўда ад пачатку і да канца. Я была бедная, гэта так, але сваё цела не прадавала. Я мела сваю медсястрынскую зарплату, а працавала як праклятая, брала звышурочныя, каб пракарміць сваіх хлопцаў, апрануць, адправіць у школу. I яны не выглядалі горшымі за ўсіх дзяцей, і вучыліся выдатна... А ты ў Мінск перасылала сваёй Альбіне мяшкамі бульбу, гародніну, яблыкі, а мне рэдка калі твой зяць перадаваў які мяшэчак пабітых яблык... Не хто-небудзь, а твае суседзі пыталіся ў цябе, чаму ты пасылаеш толькі адной дачцэ, а другой, старэйшай, амаль нічогі, ты адказвала, што старэйшая і так пражыве, а малодшая зусім бедная, ёй трэба памагаць.

Маці ўжо нават не адказвала на Рагнедзіны закіды, яна стала нейкая як каменная, зацялася і маўчала, апусціўшы галаву на грудзі, і можна было падумаць, што яна дрэмле.

Янку ўжо рабілася шкада старое жанчыны, а тым болей — маткі яго жонкі, і ён шукаў моманту, каб спыніць фантан Рагнедзінага — не сказаць каб красамоўства, але нечага такога тэатральнага, як маналог абвінаваўцы. Яму прыйшла ў галаву думка, што Рагнеда магла б стаць неблагою артысткай, і ўсе якасці для гэтага ў яе былі: прывабная знешнасць, дасканалая жаноцкая постаць, тэмперамент, голас, выразныя сінія вочы, — усё гэта прыцягвала да сябе ўвагу гледача. Сёння яна вяла сваю ролю выдатна, выступала як ярасны абаронца справядлівасці, а не толькі свае асобы. I вось яна пачала яшчэ адну тэму, якую маці ніколі не закранала, нібы яе ўвогуле і не было: пра Рагнедзінага бацьку, пра свайго мужа Івана Паўлавіча.

— Цяпер, мамачка, я хачу ведаць, чаму ты адправіла майго бацьку ў вар’яцкі дом, чым ён заслужыў такую, з дазволу сказаць, ласку? Не думай, што я табе паверыла... Я потым знарок пайшла працаваць у тую бальніцу, куды яго запраторылі. I там я знайшла дакументы, дзе чорным па белым было напісана: агульны склероз, пнеўманія. I ніякае не вар’яцтва, як ты ўсім хацела даказаць. — Рагнеда замоўкла, чакаючы адказу, — і ён прагучаў адразу ж.

Маці раптоўна ўстрапянулася — адкуль узяліся ў яе сілы? — і пачала расказваць трохі нервовым тонам, з нейкімі як перабіўкамі між словамі, як ён сябе паводзіў апошнім часам, як збіраўся рабіць даклад у Вашынгтоне перад Кангрэсам — ну быў проста натуральны вар’ят: лез на сцяну і кідаўся на яе з кулакамі... Вось таму яна і выклікала людзей — урача і фельчара, потым суседзяў, і яго адправілі ў Мінск. А з пошты вярнулі пісьмо Сталіну, якое ён напісаў перад гэтым.

— Дзе тое пісьмо, дзе ты яго падзела ? — перабіла яе Рагнеда.

Маці толькі вяла махнула рукою і працягвала:

— Яго павезлі ў Мінск з партфелем, набітым усякімі паперамі, ён з ім не разлучаўся, нанач клаў пад падушку. Ямy сказалі, што ён у Мінску будзе чытаць лекцыю перад нейкімі акадэмікамі...

— А дзе той партфель, куды ён падзеўся? — дапытвалася Рагнеда.

— А хіба я ведаю? Мне яго не аддалі, — апраўдвалася маці.

— Як гэта не аддалі? Павінны былі вярнуць! — настойвала Рагнеда.

— Шукай ветру ў полі! — маці зноў махнула рукою, ужо са злосцю. — Потым я два разы ездзіла да яго ў Мінск. Першы раз мяне да яго не пусцілі, не ведаю чаму... Паехала другі раз, заходжу ў палату, а ён ляжыць, прывязаны да ложка — за рукі і ногі. I сустрэў мяне яхідным смехам. Нічога не сказаў, нібы яму мову адняло. Сястра дала яму лыжку вады, ён папярхнуўся, выплюнуў... А як ён Альбіну прыняў — гэта жах! Ён кінуўся да яе, закрычаў, выганяў з палаты, выкруціў ёй вялікі палец на руцэ. А тыя апельсіны, што яна яму прынесла, шпурляў на падлогу і таптаў нагамі. Вось так ён прыняў тваю сястру... А ты ж у яго была?

— Не магла я ў яго быць, ты ж ведаеш, я ўпала і разбіла калена, самую рэпку, таму і не магла яго наведаць. Каб я там была, партфель не прапаў бы, яны не мелі ніякага права яго забіраць, гэта яго рэч, яе павінны былі вярнуць разам з ім...

— Мелі ці не мелі — пайдзі дакажы. Цяпер канцоў не знойдзеш. Мо ён і там крычаў, што памёр тыран? Ведаеш, што за такія словы яму пагражала? А мне? А вам усім? Цяпер вы смелыя, а тады хто мы былі? Ніхто! Маглі прыехаць, забраць, судзіць ці без суда адправіць, куды ім захочацца...

— Дык вось, ты, мамка, бацькам ад іх і адкупілася, — падвяла вынік Рагнеда. — Таму ты і захацела ад яго адгарадзіцца!

— Я хацела вас выратаваць, пра сябе я не думала, — адказала маці нейкім панылым тонам.

— Я ведаю, за каго ты баялася! За Альбіну! Каб у яе Рагаткіна пагоны не паляцелі з плеч.

Янка ўжо чуў гэта ўсё ад Рагнеды раней, а цяпер ён нібы глядзеў невялікі сямейны спектакль, у якім маці і дачка хочуць даказаць сваю праўду і вінавацяць адна адну ў розных грахах. Само сабою зразумела, што ён быў за Рагнеду, але разам з тым у яго душы варушыўся жаль да яе старое маткі, якой выпала нямала перажыць страхаў і напасцяў, маючы такога мужа, якім быў Іван Паўлавіч Жаркоўскі. Вось пра гэты страх яны якраз і гаварылі цяпер. I гаварыць ужо можна. А тады...

— Я табе скажу, — спакойна азвалася маці, — што за Альбіну я больш баялася, чым за цябе. У цябе муж быў парторгам высокай установы, выкладаў недзе там сваю матэматыку, ён удзельнік вайны, былы афіцэр, паранены, — яго не вельмі возьмеш абы за што. А Альбінін малады афіцэр — яму раз — і пагоны паляцелі б, як ты кажаш. I што тады рабіць Альбіне? Куды ёй з дзвюма малымі дочкамі? У яе ж ніякай прафесіі, у цябе хоць зачэпкая нейкая ёсць, а у яе — нічагуткі...

— А хто ёй не даваў? Хай бы не ленавалася, дык бы і інстытут скончыла. А як я хацела вучыцца, дык вы мне фігу з макам...

— Цябе Бог не абдзяліў талентамі, усё ты пабрала, а вось яна засталася ў мяне у чым стаіць.

— Не кажы, мамка, ты на яе дзьмухала, ты з яе пушынкі здымала, ты яе ад усякай працы аберагала, ты яе вучыцца не прымушала — вось яна і вырасла такая безабаронная. Толькі замуж умела выйсці, тут яна спрытная.

— А што ты хочаш? Яна не прамахнулася, так як ты, хоць ты ў нас вунь якая спрытная і таленавітая. А яна бездапаможная. Але затое яна гаспадыня, вунь бачыш, прывезла цэлую жароўню галубцоў, як смачна іх елі за маліну, як хвалілі.

— Як мукі скрыня, дык і свіння гаспадыня. Хай бы яна на маю зарплату разагналася! Я суп варыла з аднае моркаўкі, дзвюх бульбін, заскварвала падсмажанаю на алеі цыбуляю, у мяне кількі былі палічаны — колькі каму. Я была донарам, кроў здавала, каб неяк выжыць... А яна жыла як пані, капейкі не лічыла. Так, як ты некалі, за такім дрэнным, ліхім мужам, маім бацькам. Колькі бацька меў у месяц, як быў дырэктарам школы пры паляках?