Уладзімір Дамашэвіч - Месяц у Раі, або Аддай сэрца людзям

Вол бушуе, вясну чуе,

Воран грача, сыра хоча,

Дзеўка плача, сына хоча.

Не бушуй, воле, наарэшся,

Не грач, воран, надзяўбешся,

Не плач, дзеўка, нажывешся.

Вол бушуе, паараўшы,

Воран грача, сыра з'еўшы.

Дзеўка плача, сына меўшы.

Рагнеда запляскала ў ладкі, да яе далучыўся Янка — апладысменты былі адрасаваны Ніне Кірылаўне, бо гэта яна вяла тут першую скрыпку і выканала песню на выдатна.

Яны заседзеліся ў Ніны Кірылаўны да дванаццаці ночы. Сталі раз- вітвацца.

— Пачакайце, ледзь не забылася, — заклапочана сказала Ніна Кірылаўна. — Ад мяне прывітанне Раісе Сцяпанаўне.

Яна сабрала ў цэлафанавы пакецік са стала ўсякіх прысмакаў, да якіх яны нават не дакрануліся, і ўручыла Янку, дадаўшы: «Тут усё мяккае, на яе зубы».

— Ой, дзякуем, гэта нам будзе адкупнога ад мамы, а то яна можа на нас крыўдаваць, што позна ходзім, — сказала замест Янкі Рагнеда. — Шчыра вам дзякуем за добры вечар.

— I я далучаюся, Ніна Кірылаўна, да Рагнеды. I цалую вашу працавітую ручку, якая не так і даўно ставіла нам у класным журнале неблагія адзнакі.

— Абсалютна заслужаныя, ні завышаныя, ні заніжаныя, — дадала Ніна Кірылаўна. — Я рада, што ў мяне былі такія вучні.

Развітанне было доўгае, шчырае, нават са слязамі на вачах. Абяцалі сустракацца, заходзіць, не забываць старое дружбы, а мацаваць яе, каб яна сагравала душу.

Ішлі па сонных вуліцах гарадка і гаварылі, радаваліся, што ўсё прайшло добра і цікава, што Ніна Кірылаўна была радая іх прыходу, што іх візіт яе ў нейкай меры падбадзёрыў, узняў яе ва ўласных вачах, хоць яна і сама ведала сабе цану. Але пачуць пахвалу з чужых вуснаў заўсёды прыемна, асабліва калі яна ідзе ад шчырага сэрца.

— I што, ты ніводнай сваёй кніжкі не падпісаў Ніне Кірылаўне? — нібы вяртаючыся да гутаркі за сталом, спыталася Рагнеда.

— Усяго адну, і то даўно, — адказаў Янка. — Трэба будзе паправіць сваю памылку, добра, што нагадала.

— А ты не ўзяў з сабою ніводнае свае кніжкі, — абурылася Рагне­да. — Што ты за пісьменнік такі?

— А што ты за пісьменнікава жонка памочніца? — адбіваўся Янка. — Не магла нагадаць, не магла падаць?

— Добра, добра, я вінаватая, — супакоілася Рагнеда. — Але нарыс пра Ніну Кірылаўну ты цяпер напішаш, не выкруцішся! Тут я цябе моцна закілзала, га?

— Ды ўжо ж, не выкручуся, — згадзіўся Янка. — Тут столькі матэрыялу, гэтулькі жывых герояў, што тут можна асесці надоўга. I калі яшчэ мне адведзена трохі часу, я сюды абавязкова вярнуся.

— А мяне возьмеш? — сціснула яго руку Рагнеда.

— Без цябе я ні кроку, — жартам адказаў Янка. — Яшчэ, чаго добрага, магу заблудзіць, у гэтым нашым рай—цэнтры.

— Які ты ў мяне добры! Проста не нарадуюся! — у тон яму сказала Рагнеда. — Што я рабіла б без цябе?

Яны ўвайшлі ў двор. У маткі ў пакоі яшчэ гарэла святло.

Эпілог

Часам успамінаецца Янку, як яны з Рагнедаю сядзелі перад ад’ездам у Мінск за «круглым сталом» і гаварылі пра час, які яны правялі ў маткі. Што можа яны дарэмна ўварваліся ў матчына ціхае жыццё і ўскалыхнулі яго, мо яна ўжо прывыкла да свае адзіноты і лічыць, што так і трэба, і мяняць нічога не трэба. I мо нават балела ў маткі душа, калі яна ўспамінала той месяц, які яна правяла разам з дачкою і зяцем, і яна пачувала сябе няблага, і нават добра, як яна самі тады гаварыла. Яна ўжо, відаць, прывыкала да думкі, што яны тут застануцца жыць, як выйдуць на пенсію. Яна смяялася з таго, што Рагнеда хацела тут будавацца, забываючы, колькі гэта каштуе, а вось каб жылі тут у яе, то яна ўжо лічыла такое верагодным, а думка пра Альбіну неяк паволі адступала на задні план. А на папярэднім плане ў яе яшчэ была надзея пажыць, многа ці мала, падгадаваць унучак, прычакаць праўнукаў.

Але планы адно, а жыццё ідзе неяк так, што яно не зважае на твае планы. Дзень за днём, месяц за месяцам маці пачынала адчуваць, што яна слабне, што тыя клопаты і хатняя праца, якія здаваліся ёй лёгкімі і просты­мі, пацяжэлі ў некалькі разоў і робяцца нават неадольнымі.

I такая ганарыстая і незалежная маці папрасіла дапамогі: каб на зіму яе забралі ў горад, і канечне ж, да свае любімае Альбіны. А вясною яна, дасць Бог, зноў вернецца ў сваю хату, на зямлю: да саду-агарода, да травы, да птушак і кветак. Яна так моцна прырасла да свайго месца за гэтыя больш як паўсотні гадоў, што яе ўжо нельга было скрануць з яго. Дрэвы павырасталі за гэты час вунь якія вялікія, некаторыя ўжо паўсыхалі... Так і яна — стала ўсыхаць, сілы ўсё больш пакідалі яе, а аднойчы яна адчула, што не можа больш жыць у свае любае Альбіны, што ёй тут цесна, няўтульна і холадна...

I папрасілася жыць да Рагнеды і Янкі. I Янка — па абавязку сэрца, а Рагнеда — з вялікай радасцю, прынялі яе да сябе. Хоць радасці той ужо засталося мала, бо маці рабілася ўсё больш слабай, і ніякія лекі не памагалі. Яна з цяжкасцю хадзіла па кватэры — нават з крывулькаю, а потым і зусім злягла.

Гэта быў страшэнна цяжкі час для іх усіх, асабліва для Рагнеды і маткі. Як матцы рабілася ўсё горш, як яна засыхала, як тое дрэва з падточанымі каранямі, так і Рагнеда мянялася на вачах — худзела, бляднела, не спала па начах, і Янка пачынаў ужо баяцца, каб яна часам не апярэдзіла маткі. I ніякія ўгаворы, ніякія просьбы ці грозьбы не мелі сілы — дачка нібы паказвала, таго не жадаючы, як яна любіць сваю матку, як перажывае яе боль, з якім жахам баіцца непазбежнага часу.

I гэта, як па індукцыі, перадавалася і Янку: ён таксама схуднеў, страціў апетыт, прапала ахвота да працы. Яго родная маці пакінула гэты свет легка і проста, нават за працай. Гэта было ў верасні. Яна з дачкою Жэняй і ўнукам перабіралі бульбу, матка сядзела на зямлі пры сцяне і кідала ў кошык большыя бульбіны, і раптам падбародак яе ўпаў на грудзі, а рукі бязвольна апусціліся на прыпол. Дачка зразумела, што з маткаю бяда, кінулася ў хату, знайшла нашатыр і вярнулася да маткі, але было ўжо позна: яе сэрца перастала біцца...

А Рагнедзіна маці адыходзіла доўга і пакутліва: то яна траціла прытомнасць, як правальвалася ў бездань, то зноў памяць вярталася да яе, але на кароткі час. I ў канцы лютага яна пайшла ад іх назаўсёды. Для Рагнеды гэта быў удар у самае сэрца, яна некалькі месяцаў хадзіла сама не свая — нібы выпаўзала з якое глыбокае ямы.

I амаль не ўзварухнула яе сэрца і тое, што маці, адчуваючы свой кароткі час, адпісала бацькоўскую хату, сад-агарод і ўсе соткі сваёй старэйшай дачцэ Рагнедзе, а не падзяліла маёмасці з дочкамі пароўну, як можна было чакаць.

Малодшая, Альбіна, у душы, відаць, пакрыўдзілася на матку, але знешне прыняла матчыну волю спакойна і разважліва: хай будзе так, як вырашыла маці, справядліва гэта ці не.

Яшчэ адзін кароткі постскрыптум можна дадаць да ўсяго, нават вельмі дзіўны. Палкоўнік Рагаткін, Альбінін муж, пайшоў у адстаўку і заняўся новаю для сябе справаю: абклаўся дапаможнікамі і слоўнікамі ды стаў штудзіраваць даўно забытую ім на вайсковай службе родную мову — беларускую, якую ён яшчэ нядаўна лічыў такою непатрэбнаю. Сяды-тады ён пазвоньваў Янку і браў у яго кансультацыю: як лепш ужыць тое ці іншае беларускае слова, каб яно стала на месца і гучала як належыць.