Қанат Жойқынбектегі - Ел Шоңы. Бесінді. III кітап

Шоң күн сайын барып, Карбышев жағдайын біліп тұрды. Екеуінің арасында біраз әңгіме болып жүрді. Бір күні барғанда Карбышев айтқан:

– Мен пәлен жыл Қалимаштың төсегінде бірге жаттым. Ол, байқадым, мені сатып отыр. Енді сол төсекті басқаға кимай жатырмын. Ол да өлуі керек…

Мына сөзді ояз аузынан естігенде Шоң қорқып кетті.

– Семен Иванович, тағдыр солай. Соның айтқанына көну керек. Қалимаш әлі жас, біраз жыл сізге жолдас болды. Сіз оған айтқаныңызды жасатпаңыз. Ол ешқандай адамгершілікке жатпайды. Оны силамасаңыз да, оған деген өз махаббатыңызды силаңыз. Тірі жүре берсін!

Карбышев аузына сөз түспегендей біраз үнсіз жатты да:

– Мен оны да біліп жатырмын. Өмір шіркін, маған ауыр тағдыр әзірлеп қойған екен. Пәлен жыл бірге тұрған әйелім маған сырт берді. Содан ызам келіп жатыр. – Содан кейін Карбышев жатып айтқан: – Сен, Шоң, маған ақылға салуға бір күн уақыт бер. Жаңағы айтқан жайды ойланып көрейін.

Шоң Карбышевтын сөзінен қорқып қалып, түн ішінде Ризаны Қалимаш аулына жіберіп, оған сенімді адамдарынан күзет қойсын деген. Басқа ештеңе айтпаған.

Содан Қалимаш Ризаға айтып жіберіпті: «Менің сүйген жігітімді Карбышев қайда құртып жіберді екен, соны біліп берсін» – депті.

Ертеңіне барғанда Шоң сөз бастап еді. Қалимаш емес, Қаниса сұрады деп бастады сөзін:

– Семен Иванович, Қаниса сізден сұра деп еді, Қалимаштың сүйген жігітін қайда жіберген екен, соны біл дейді маған.

– Ол кемпір оны қайтеді. Қалимашпен қайыра қосқысы кеп отыр ма? Мен оны жындыханаға салғанмын, баяғыда өліп қалған шығар.

– Өлсе өлсін. Бірақ шындықты айтып кетіңіз. Ол дүниеге жүк арқалап кетпеңіз.

– Олай болса, ана кемпірге айт. Қалимаш жылқының жартысын беремін деп қолхат берсін, – деді.

– Семен Иванович, бұл тілегіңізді орындаймын. Тек сіз қай жындыханаға салғаныңызды айтыңыз.

– Сол Омбыдағы үлкен жындыхананың бірі. Қазір есімде жоқ. Ол тірі емес.

– Сіз оның өлі-тірілігіне жауап бермейсіз. Тек шындықты айтқаныңыз дұрыс болар.

– Шоң Телкозинович, мені қинай бермеші. Омбыдағы үлкен жындыхана деп отырмын ғой. – Осыны айтты да Карбышев көзін жұмып жатып қалды. Осыдан кейін Карбышев тіл катуды қойды. Тірі мен өлінің арасындағыдай бір күйде жатыр еді. Ақыры Шоң Қанисадан Қалимаштың жігіті туралы сұрады.

– Оны сұрап отырған кім?

– Қалимаштың өзі.

– Мен оны білмеймін. Шалым өліп қалды деп жүрген.

Таңертең ертелетіп Герасимовтың өзі келді де, түнде Карбышевтің қайтыс болғанын мәлім етті Шоңға…

– Ендеше, інісіне тезірек хабар бер, – деді Шоң оған.

Герасимов Омбыға жүретін поштаға хабарлауға кетті. Шоң Қалимаш үйіне тартты. Оған келіп айтқан:

– Карбышев қайтыс болды. Соны жерлеуге қатыспайсың ба?

– Мен енді оның өлі жүзін де көргім келмейді. Сен мен айтқанымды орындадың ба?

– Айтқан адамыңның өлі-тірі екені белгісіз. Жындыханада жатқан көрінеді. – Бірнеше жыл қасында жатқан адамды жерлеуге барғысы келмей тұрған Қалимашқа ренішті еді Шоң.

Содан Шоң қалаға қайтып кеткен. Герасимовпен ақылдасып, інісін тағы екі күн күтуге келіскен еді. Сол екі ортада Қалимаш Ақмолаға келген. Ашулы екен. Қанисамен екеуінің арасында сөз басталып кетті.

– Қаниса апа, Қайымды қайда жібергенді қазір маған айтыңыз!..

– Құдай біледі, білмеймін.

– Сіз білмесеңіздер, мен айтайын. Ол Омбының жындыханасында жатқан көрінеді.

Қаниса жаңа ғана естігендей болып:

– Оны қайдан естідің?

– Кеше өлер алдында Карбышев маған айтты. Мен соған бүгін жүремін, – деді Қалимаш.

Осы кезде Ыбырай келе қалды. Ол мыналардың сөзін естіп алып:

– Ол өліп қалған шығар. Жындыханаға түскендерді көп ұстамайды деп естігем, – деді.

– Өліп қалса да, жатқан жерін көремін.

– Сенің жалғыз баруың қиын болады. Мына Шоң екеуің бірге барыңдар, – деді Қаниса.

– Бүрсікүні Қарбышевті шығарып саламыз. Содан кейін барайық. Пәлен жыл бірге қызмет еттік, соңғы сапарға шығарып салу – менің міндетім.

– Мен оны күтіп отыра алмаймын, – деді Қалимаш.

– Екі-үш күнде тұрған ештеңе жоқ, көбіне шыдадың, енді азына да шыда. Мен пәлен жыл бірге істеген адамға топырақ салмай кетсем, ұят болады.

«Олай болса, мен барамын» дегенді айтып, Ыбырай белсенділік көрсетіп шыға келді. Оның мұнысын Қалимаш та мақұлдаған еді. Содан екеуі ертеңіне Омбыға жүріп кеткен.

Карбышевтің інісі кешікті. Күн ыстық болатын. Шіркеу адамдарымен келісіп, оны жерлеген еді. «Адамның айтқаны болмайды, Құдайдың дегені болады» рас екен, ақыры Карбышевке топырақ арман еткен әкесінің туған жерінен емес, ақыры Ақмола жерінен бұйырды. Әкесінің қасына жатты. Ағасын жерлеген соң екі күннен кейін Илья келді. Алайда, Карбышевтің ойлағаны болмады. Гасфорт Карбышев кеткеннен кейін біраздан соң қайтыс болыпты. Ильяның Ақмолаға уезд бастығының келуі шешілмей қалған еді. Ол ағасы өлді дегенді естіп, әлі ешқандай бекіту болмаса да, ояз бастығы екенін сезініп келген еді.

Кешке жақын Шоң мен Герасимов, ояз судьясы, шіркеу қызметкерлері бар, Ильяны әкесі мен ағасының бейітіне алып барған еді. Әкелі-балалы екеуі қатар жатқан. Бұлардың таң қалғаны – екеуінің денесі жоқ, жерлеген орны бос жатыр…

Герасимов айтқан: «Бұл Ыбырай Жайықбаевтың шаруасы» деді. Шоң да оның бұл айтқанын шыңға балап тұрған. Бірақ ауыз ашып ештеңе айтпады. Ояз судьясы айтты:

– Оны қалай дәлелейсің? Семен Ивановичті жерлеместен бұрын ол Омбыға кеткен. Маған кіріп айтып кеткен, – деді.

– Ол өзі қатыспағанымен, оның айтуымен төрелер жасады. Осында Семен Иванович Санкт-Петербургке кетіп бара жатқанда мені орнына қалдырғанын естіп шу шығарған. Мен орынбасарымын, неге мен тұрмаймын дегенді айтқан. Ол сонда қатты ашуланған. Бұл шаруа соның қолынан келді.

– Ол дәлел бола алмайды. Бұл сөзіңмен Жайықбаевты жауапқа тарта алмаймыз, – деді судья. Шоң оның бұлай неге сөйлеп тұрғанын білді. Жайықбаев пен судьяның көңілдері әуелден жақсы болатын.

– Сен, Шоң Телқозинович, не айтасың бұған? – деді Герасимов. Оның ондағы ойы Шоңды тартса, әлгі айтқан сөзі мықты болатынын Герасимов біліп тұр еді. Шоңның төрелерді жақтырмайтынын білетін.

Шоң өзіне үлкен жауапкершілікті Герасимов мына сөзімен жүктеп отырғанын білді де:

– Мен Карбышев аузынан Ыбырайды да, сені де қойып кеткенін естігем жоқ. Ол кезде елде болдым ғой, қалай айтамын? – деді. – Осипович, мен жалған айта алмаймын.

Герасимов Шоңның бұл сөзіне риза болмады. Алайда, қарсы сөз айтқан жоқ.

– Рас, Телқозин ол кезде қалада болған жоқ қой. – Судья бұған қарсылық білдірді.

Герасимов судьяның Ыбырайды жақтап тұрғанын білді. Өйткені, олардың қандай істе болмасын, бірінің бірі тілін тауып жүргенін сезетін. Ол мына сөзімен Ыбырайды қорғап қалғандай болды. Шоңның әлгі сөзінен кейін Герасимов та, Карбышевтің інісі де қарсы сөз айта алмады. Екеуі бұдан кейін ешкіммен ақылдасқан жоқ, жандарм бастығына бірнеше төрелерді тұтқындатқан еді. Олардың туыстары Омбыға шапқан. Бұл екі арада бірнеше күн өтіп кетті.