Пантелеймон Кулиш - История воссоединения Руси. Том 2

«Pan Stadnicki Sabaty miał у nia (sic) Lezaiskie stwo occupowal. Pewna, ze dzie-wieńć Kosciołow spustoszonych bydlętom mieszkaniem są. Domow szlacheckich nad siedmdziegiąt przez swowolne ludzie wybranych. Pewna у tho, ze у w drodze у vr domu nie każdy hespieczen; у odległych, choć nie przymieszali się do-nieprzyiazni ani z tą anizową stroną, ta bieda dolegała у dolega…. Życzą raczey у npominaią pp. senatorowie, aby pan Stadnicki przeciwnemi postępki opinią o sobie znosił. A zniesie tym, kiedy Sabaty Węgry у Cudzoziemskie ludzi rospusci, у więcey napothym do siebie ich nie będzie wabił…. Kościoły profanowane, iako у nabożeństwo w nich, opatrzyć j wolno, komu co nąlezy; jtemu przekazy Pan Stadnicki czynić nie ma, у owszem za pobrane z nich ochędostwa у apparatow satisfactią vczynic powinie». Z Starostwa Lezaiskiego aby vstąpił у w nim impe-dimentu żadnego themu co «mu na tho prawo służy nie czynił (Стадницкии занял староство без воли короля)…. Nie wie у teraz J. К. М. aby kiedy koło Łowicza ludzie zbierać miał Pan Opaliński, ani tesz tam mimo chłopków robotnych Bohatyrow wiele; Łowicz tesz od Łoszakowic przeszło mil czterdzieści. A isz z roziętey z Panem Opalińskim niepryiazni, iako ze srzodka iakiego, co wnętrzny pokoi у hespieczenstwo wzrusza, pochodzi, vpominać(sic) Ich MM. PP. Senatorowie Pana Stadnickiego, aby pracą у staraniem tych, co się w zastanowieniu zawziętei nieprzyiazni wdali, niepogardzal, a raczey iednaniem pomiarkowanem (sic) nieprzyiazni vprszątnął». (Л. Q. отд. IV, № 8, лл. 5–8).

Преступник выпрашивал обыкновенно так называемый глейт, т. е. охранный лист, и вступал в королевское войско, как ни в чём не бывало. Такой глейт получил от коронного гетмана, в 1616 году, известный бунтовщик столичного войска и потом банит Цеклинский. (Самый документ напечатан в «Pismach Stanisława Żółkiewskiego», изданных А. Белёвским.)

Привожу характеристические слова королевского универсала.

«…. Jusz po kilka krocz przez pisanie у posłańcze nasze wzywaliśmy Yprz. у W. W. abyście, maiac wzgląd na następujące od Pogan na Rptą niebespie-czenstwa, Sądi Tribunalskie limitowali, chcąc w tym — dogodzić ludziom Vkramnym, aby у przez się у przez przyiaciele swe potężni w tym zaciągu stanąć у Oicziznę ratowacz mogli. Bo luboscze Yrpz. у Wier. W. pewne osoby wolnymi vczinieli, oni iednak sami, dgy ci, których ssobą prowadzą, do prawa stawać muszą, znie-mi niepoydą, any niepryiwlowi odporzu dadzą, ani tego swowolenswń, które у Państwa nasze gubi у społecznymi nieprzyacioły nas wadzi, niepocbamnią, aRpta — choćby tesz ostatnia nawalnosć od Turczina nienastempowała, od Tatarzyna, który iest pogotowiu, szwank zszkodą у zniesławą odniesie, у swowolnym ludziom włup podana będzie….» (Рукоп. Императ. Публ. Библ. польск. л. F, отд. IV, № 99, л. 57).

Коронный гетман, от 26 октября 1614 года, послал к трибунальским депутатам следующее сообщение, которое дополняет картину внутренних беспорядков Речи Посполитой и, между прочим, прибавляет одну иди две черты местной жизни, для нас интересные.

«...Obwiesczałem у о hetmanie, ktorego Cesarz Turecki na thę expeditią wyprawbwał y< dawałem znać у do Ich MM. Deputatów przeszłego Tribunałupodawałem у radę swoią, iakoby isto, statu Reipub. bez wielkiego zawodu privatorum, którzy maifj możności swoie w tych kraiach, do tego się przyczynienim Epta w tym razie wesprzeć się mogła. Lecz iz Ich MM. PP. Deputaci niechcieli tych ossob ód sądów vwolnic, in lubrico zostało teraz bespieczenstwo Rptey. Na^ąpi|.then. Hetman Cesarza Tureckiego, oktorymem dawał znać z wielkim Woiskiem, oktorymem dawał znać, zebrawszy się z Woiski Tatarskimi, z Hospodarem Wołoskim у Hospodara Maltańskiego ludem, postawiwszy most v Hezynie-na.Niftstrze, poszedł; na the stronę Niestru, o same się prawie granice koronne opieraiąc. Primis diebus Septembr. poszedł ku Oczakowu; buduie tam coś dla zamkmenia Portu z Limieniu, gdzie Dniepr z Bochem w morze śię oddaią, buduie у zamek Balakley, szesć mil iakoby poniż od Oczakowa nad Bochem. Bywał tam pr?ed thym ^kiedyś zamek, «sę. у teras ruiny. Rzeczka Czapczaklei w tamtym miei-scii do Bochu przychodzi. Naszych ludsi, którzy zwykli na Ryby dla zwierza na the pustynią chodzić, iednych pobili, drudzy kto mógł povciekali. Tatarskie wciska rozbiegły się ku górze pozad Bochu osmnascie mil tu od tego mieisca, gdzie ia iestem, stoią. Taką mam sprawę: oczekiwaią przybycia Cara Tatarskiego samego, у skoroby Car przyszedł, o-którym oznaimił mie Hospodar Wołoski od Oczakowa, ze iusz iusz iest, mieszkać, nie będą, choć Turcy będą budować, ale Tatarom pewnie bydzdo Państw Rptey. Zwoływam do ratunku kogo mogę…. Zesłałem się z Kozaki Zaporowskimi, iakó ż ich przyczyny do tego zatrudnienia Epta przychodzi, zęby у oni w tym niebespieczenstwie do Woiska się brali-, wszytkim obwieścił ukraini, zęby in communi salute tuenda zbierali się do Woiska. Y to pewnie nie mnieisze niebespieczenstwo, ze Cesarz Turecki tym budynkiem podsiada у podmyka się pod granice koronne. Mniemam, ze J. K. M. będzie raczył złozyć.-wrycble. Seim...»

Приписка: «…. Kozacy Zaporowscy przed osmią dziewiącią Niedziel nie małym Woiskiem kilka Tysięcy ich posli na morze, iako mi dano znać z Białogrodu у Hospodar Wołoski; przeszedszy poprzek czarnego Morza, na Asyiskim brzegu nie daleko Trąpezuntu kraie spokpinię у od dawnych czasów nierUsząne woiowalL Credibile est, ze szkody niemałe poczynili Turkom, ale sami dotąd nie wrócili się-у thowarzysze ich, którzy tu n mnie byli, powątpili barzo, zęby się z nimi kiedy miely widzieć. Jest у to, ze Turcy zastąpili im w Porcie v Oczakowa у obwarpyfąli potężnie, zęby, ich niepuscić w Dniepr. Ale tym wiecey, obawiam się, zęby posrodkiem morza» ż tak małemi statkami tempestas rozrzuciła, potopieła ich: iuszby im dawno czas; żadnego do tego czasu nie słychać». (В той же рукописи, лл. 89–90).

Там же, л. 91.

«Respons od króla Smolanom po skonszeniu ęonfederatiey na poselstwa, ich w Warszawie…..załuię gwałtu Oyczystego, załuię krzywdy swie, załuię у straty Wmciow, którą si podięli w onych odważnych dziełach swych, ho taktem postępkiem poszedł у pierwszy nakład expediciei Moskiewskim, Wciom zginął zysk, który się beł otrzymał, vpadła sława zwycięstwa, klasłę ono zawołanie męstwa у przewagi Winsciow, a o mały palecz inało niezginęła swoboda у bespieczeństwn domowe». (Там же, польск. Л. F, отд. ІV, № 99, л. 11).

«Czemuscie woinie Moskiewskiey vczynili koniec niewolą Polską? Czemuscie oswobodzili Moskwę, a Polskę w niewolą vdali? Czemuscie woiska nie ratowali pieniędzmi у piechotą, aby byli Moskwę zatrzymali?… Czemuscie nie zapłacili, co vradzili, chwalili sczęscim, świat omamili? Czemuś niepłacą a smieią się, a niewinni у płacą у płaczą? Czemuscie Oeconomiey iakiey nie przedali albo nie podzielili między Rycerstwo, iako Jagiełło vczynil? Czemuscie sum niezniesli na starostwa, iako uczynił Kazimierz Zygmunt? Czemuscie włożyli trzy. pobory na stan Slachccki, który othey woinie nie wiedział? Czemusz zamysłów waszych taiemnycb a występków niesczerych my przypłacamy?… Zaczym do tego przyszło, ze woisko w kupie tu stanęło gdzie im płacą naznaczono? Zaczym iakobyscie ie właśnie per decretum na nas nawiedli?… Zaczym do tego przyszło, ze się nam obrocił pożytek w szkodę, sława w hańbę, pokarm w truciznę? Zaczym do tego przyszło, ze wszytkie swobody nasze (niestetisz na was) znisczone są. Zaczym do tego przyszło, ze wołnosci za Kazimierza sprawed-liwego, pod Łęczycą otrzymane у krwią pochlebców oblane, połamane są? Zaczym do tego przyszło, ze pomierzone są maiętnosci nasze? O nieszęsliwe czasy! O rządyl O rady naszel Zaczym do tego przyszło, ze Czynsze z nich, iako nam kazano, oddaliśmy? Zaczym do tego przyszło, ze Wołowczyzne, Jałowczyznę, Wieprzewiznę у sep, zapomniałe iusz podatki, daiemy? Zaszym do tego przyszło, ze policzki nosimy, przeprawy gotuiemy, Stanowiska buduiemy, niesłychane dziadom naszym posługi odprawuiemy?… A niewieciez, ze stan Slachecki długo cierpiący może się kiedykolwiek obaczyć, co się im od was dzieie? A niewieciez, co się stało pochlebcom pod Łęczycą у Generałowi w Pizdrach?» (Там же, л. 44).

Там же, разнояз. Л. Q, отд. IV, № 8, лл. 110–112.

«Всё было бы ладно», говорит он в этом универсале, «by byli nie praeiudicati animi, z którymi ad publicas Consultiones podobno przyezdzano… Co albo dobrze począć abo porządnie skonczyc dopuścili, by byli sancita zgodne Izby Poselskiey у porządku namówionego nie rozerwali, nie dopuszaiąc zgoła w zadney sprawie znosić się stanowi Bycerskiemu z Senatorską Izbą у z nami, raz tylko ypominać się, aby pactis Conuentis dosyć się stało a consilia et au-tores Woyny Moskiewskiej odkryte były…. Strony Moskiewskich rzeczy przez pewne Senatory wysłuchawszy doskonale, co nas do zawzięcia tey przywiodło Woyny, pozwoliliśmy kozdemu mianować у dowodzić, komu by z Senatu iaką winę dawali. Więcey sie potym stawić, tyle razy per uiscera patriae od nas у Senatu naszego proszeni, niechcieli, ale, oddawszy Volumen priuatnyek postulat…. nic anic radzić ani pozwalać niechcąc, у tak zawziętością abo nieostroznoscią swą obnażoną zewsząd Oyczyznę у granice iey zostawili, chcą tą mieszaniną nas w ohydzie у w nienawiści v wiernych poddanych naszych dłuzyi trzymać, aby abo creditu swego u braciey nie tracili, abo swych dopinali w takim odmęcie praetensiey». (Там же, польск. Л. F, отд. IV, № 99, лл. 59–60).

На письмо румелийского беглербека из Бендер (по-казацки Тягинь), коронный гетман отвечал, между прочим, следующее:

«Panom, którzy przy Ukrainie mieszkaią albo raczey maią swoie maietnosci, żebyśmy się zebrawszy do kupy z woiskiem J. K. M. na pokaranie tych lotrow, swowolnych Kozakow, ruszyli у ktorzyby się w Państwach J. K Mci gdziekolwiek nalezli, żebyśmy ich na garle karali у wynisczeli te łotry. Jakosz podług roskazania od J. K. M. nam danego vczynilismy takzesmy w tamten krai ku Dnieprowi, gdzie zwykli się ci łotrowie bawić, z woiskiem przybyli, o ktorychesmy się mogli dowiedzieć, poimać у pokarać na rożnych mieiscach roskazalismy; у tam у teras iest.woisko J. K. M. O czym, isz tak iest, nieinaczey, wiadomośćlatwie wziąć mozez. Potrzebnie się stanie, ze spoinie pomozem sobie na spoinę szkodniki, wy z swoiey strony, a my tesz s swoiey, żebyśmy ich do gruntu wy-nisczyli. Jakosz ci, którzy w naszey Ukrainie prebywali,’iednipovciekali, drudzy pobici są. Do tych, którzy na Nizie Dniepra mieszkaią, przez progi skaliste, lctore są w tey rzece, nam przebyd niepodobny. Wam snadnieyszy у w porcie limiennym przy swoich Zamkach, iakoscie teras uczynili, łatwiey wam przydzie zabiegać swawolenstwu у rozboiom tych łotrow; wszak macie teras dosyć więźniów od nich, łacno się sprawicie, ze ci łotrowie z rożnych narodow zebrani, nie z naszey tylko ziemie, ale z Moskwy, z Donu schodzą się na te zwyrłe swe mieisca nizey progow Dnieprowych. W naszey Ukrainie dotąd żadnego ostatka z tych, którzy przed woiskiem waszym povciekali, niemasz, у nie będą śmieli się rkazać, wiedząc o Woisku Naiasn. Króla Pana mego. Jeśliby się którzy poiawił, będzie imany у na gardle karany. Tam ze у teraz nizey progow Dnieprowych są ci łotrowie na swych zwykłych mieiscach. Jakoby z woiskiem, strzeżemy, od nich ziemie swey, zęby nam szkody nie czynili, tak у wy z waszey strony czyńcie». (Рукоп. Императ. Публ. Библ., польск. Л. F, отд. IV, № 99, л. 110).