Пантелеймон Кулиш - История воссоединения Руси. Том 2

Так у князя Острожского, как у Василия, так и у Януша, никогда не было в наличии менее двух тысяч вооружённых людей, с такой артиллерией, которую так хорошо называли grzeczna. Этот поэтический эпитет напоминает стихи из казацкой песни.

Всё это было писано Жолковским к королю от 20 февраля 1617 года из Бара. Вот его собственные слова:

«Jest to w pamięci W. Kroi. Md, ze niedopiero powiada się o tym niebezpieczeństwie Rzecypospolitey, które niz doległo teraz Rzeczpospolitą, i przedtym i na Seimie przeszłym dosyć głośno z vronieniem łez opowiadałem, to co miała być riietylko z koniektur, co kozdy który iedno ma communem sensum, mógł łacno wiedzieć, ale z wiadomości, ktorychem głemboko z samego Cesarza Tureckiego Kancellaryey sięgał, miałem przestrogę, ze te naiazdy swawolnikow na Wołoską i Multanską ziemię, i te zbrodnie Kozackie tak się Turkom yprzykrzyły, ze tego daley cierpieć i znosić nie chcą… bo posesya inawigacya Czarnego Morza która od — — Turcy spokorną, to im Kozacy wydarli, poty naigłownieisze wy — — i nikt się im dotąd nie oparł. Hetmana morskiego [który po Cesarzu — — (mię)dzy wezyrami] pogromili, porty wszystkie dla nich w vstawicz-nym (strachu) i w osadzie. Życzyłbym, żebyś W. Kroi. Mć rozkazał do siebie przyiechać Pa — — berkowi: on się tego napatrzył, nasłuchał: bo prędko potym iako mi sprawę — — gdy Kozacy v Trapezontu byli, do Trapezontu przyiechał, iako potym z Trapezontu do Konstantynopola od portu do portu się przekradli stanąwszy tow i rzeczy swe z okrętow zdeimowaii, a dowiedziawszy się, ze Kozakow niema, znowu na okręty ładowali. W każdym porcie tak bardzo strach doszedł mieszkańców, tak przy europskim iak i azyatyćkim brzegu, ze do Cesarza suplikę podali: iesli ich nie obroni, chcą- kozakom hołdować. Pożytki, które przedtym z tamtych bogatych kraiow Cesarskiego skarbu dochodziły, iedne zginęły po-psowaniem, czynieniem szkód, insze zatrudnione. Przyłożywszy popustoszenie, splądrowanie dwóch prowincyi, mogąli to Poganie cierpieć?…»

Прим . Две чёрточки означают места, утраченные от ветхости рукописи, хранящейся в Библиотеке Оссолинских, во Львове. Она, вместе со многими другими, напечатана в почтенном труде покойного Августа Белёвского: «Pisma Stanisława Żółkiewskiego», Lwów, 1861, которому польско-русская история очень много обязана. Автор имел случай с ним беседовать и сохранил о нём воспоминание, как о человеке, жаждущем знать истину, что, надо сказать, весьма часто можно встретить между поляками, и что парализуется в них только несчастным вопросом: «Что есть истина?», который древнему миру предложил Пилат, а новому предлагает папа.

«Quod attinet Cozacos, scimus esse sceleratissimorum hominem colluviem ex omnibus nationibus congregatam, latrociniis assuetam, scimus esse praedones universi generis humani, non solum nostros hostes».

«Repressa fuit ad tempus sceleratissimorum hominum insolentia, ita quod nihil animo omnino injurarium nec in notris nec in vestris ditionibus accipitur. Sed postea quum Tartari irruptionibus furtivis factis grassati populatione et incendiis miseros homines facultatibus exuerunt, auctus est sceleratorum Cozaco-rum numerus, quando isti bonis a Tartaris exuti his se latronibus aggregarunt, atque ita latrociniis et nostras ditiones et potentissimi imperatoris vesiri portus et loca maritima infestant».

Томит его слава Ибрагим-баши, что разорил Запорожье.

Образчиком этого уменья могут служить сношения так называемого столичного войска с Жолковским. От 12 марта 1612 года оно просило его ходатайствовать у короля о жалованье и выражалось о собственных и о его доблестях так: «Kogo inszego iendo Wci naszego Mcjwego Pana, pod ktorego sczęsliwym regimentem… takie rzeczy się stały, którym się wszystek świat dziwować musi, które każdy wiek — wysławiać.»…. Отвечая столичному войску Жолковский писал: «…na każdym mieiscu, gdzie się ieno okazya poda.. dawałem encomia powinne cnocie, dziełom, odważnym Mciow postępkom…. A choćbym i a nie wysławiał, w wszystek świat tak iest rozgłoszona zacna sława Jego Kroi. Mci i narodn naszego przez dzielność Wciow, zewpanstwie Kzeczypospoleity, oiczyzny naszey, nikt nie iest, komuby taino być mogło. Gdyż, zwertowawszy kroiniki, historye, ledwie się gdzie przykład znałesć może, zęby które woisko i męskiemi vmysły tak wiele wielkich niebezpieczentw zwyciężeniem, tak haniebnych a małosłychanych niewczasow i niedostatków wytrwaniem, sławą i zwy-czaiami porównać mogło. Czym i sobie samym i narodowi swemu tym większą nieśmiertelną sławą do potomnego wieku podaliście Wmcie».

К этому трагическому самовосхвалению прибавим выписку из похвального слова Жолковскому, произнесённого, от имени короля, на сейме 1610 года, при торжественном представлении коронным гетманом «московских царей Шуйских».

«Bywało za przodków Jego Kroi. Mci siła tryumfów; bywało za pradziadów; naszych siła zwycięstw; patrzalismy nieraz na rozmaitych narodow chorągwie pod nogami Jego Kroi. Mci; patrzalismy na- całe woisko tatarskie całkiem tez w hordę powracane; patrzalismy na tureckie zawoie, męstwu się polskiemu dziwuiąpe; patrzalismy nawet na wielkich potentatów krewne, nie tylko woiski Jegę Kro. Mci gromione, ale i do więzienia przez hetmany polskie brane; patrzyć raczył nie poieden raz Jego Kroi. Mć na męstwo polskie, na sprawę Hetmańską, ha sczęscie swe od fana Boga dane. Dziś, kiedy się spodziewać wielcy Królowie nip mogli i radzić potężni Woiownicy nie śmieli, i doczekać życzliwi Senatorowie nie tuszyli sobie, odwaga Jego Kroi. Mci, miłość Wmci Mciwego Pana, ręka Polska zrobiła, a odwaga serdeczna, a dzielność ustawiczną, a ręka niespracowąna woi-ska Hospodara Moskiewskiego na pował, pogromow Hetmana iego w łyka wziąć. Jescze to męstiwn Polskiemu nie nowina, iesezeto Antecesorowie Wmć Mciwym Panom swym, iescze to przodkowie nasi nam nie po ieden raz sprawowali, oddał sprawny, mężny Kontąnty z Ostroga z czułym Smerczenskim (Swerczowskim) on;j bitwąv Orszy dziadom Jego Kroi. Mci z osmdziesiąt tysięcy Moskwy, tryumf oddał, położywszy trupa trzydzieści i trzy tysiące, przywodząc i w boiarach dum-nyeb, więceyniz cztery tysiące więźniów; ale Hospodara Moskiewskiego tu stawić, Gubernatora Ziemie wszystkiey przyprowadzić, głowę i rząd Państwa tego Panu swemu i Oiczyziiie oddawać, to dopiero dziwy, nowina, dopiero doskonały rozum Hetmański, męstwo Rycerstwa, sczęscie Jego Kroi. Mci! By dziś przeważny.Kazimierz, Trzeci zył, bybył znał nad sobą takie błogosławieństwo Boże, takim Hetmanem, takim Rycerstwem nie quietis consiliis, iako na onczas, ale Marsowym dziełem rzecz by był skończyć z Iwanem radził. Staczali bitwy Przodkowie Królów Panów naszych z tym narodem, ale abo v rubieżą, abo nie daleko za dawne zaśzedszy a zdradą odięse granice, naidaley za pamięci naszey kopyto konia polskiego zaszło, gdy. pod Starzycę szło. Dziś stolica w ręku i wszerz Państwa nie iest ten kąt, gdzieby Rycerstwo Polskie i Wielk. Xigstwa Liten. żołnierz konia swego w obfitości Moskiewskiey nie ważył i gdzieby ręki swey dziedzicz riego» nieprzyiaciela we krwi nie dusił. Zgoła i Gubernator, i Państwo, i Pan, i Stolica, i Hetman, i Żołnierz, i Woisko oraz v Króla Polskiego w ręku…»

(Подлинник хранится в Библ. Оссолинских, № 207, str. 47).

В архиве Московской Оружейной Палаты хранится длинный список расходов царской казны на поляков, в 1611–1612 годах. Интересно, при нынешнем положении обоих народов, читать такие, например, казначейские отчёты:

«Пану Яну Сапеге, как стоял преж под Москвою при пане гетмане корунном, послано из государеве казны золотыми угорскими 1.428 золотых (злотых с полузолотым, а деньгами против золотых 1.000 рублев, по 20 алтын с гривной золотой», и пр. и пр.

Далее: «По королевским грамотам дано с казённого двора 2.614 рублев», и пр. и пр.

Далее: «К старосте к Олександру Ивановичу Корвину Гасевскому (Гонсевскому) для государевых дел на расходы послано: с казённого двора 3.977 рублев и 11 алтын с деньгою», и пр. и пр.

Далее: Да из государевы цареве и великого князя Владислава Жигимонтовича всеа Русии казны дано, на Польские и на Литовские люди, на рыцерство, в заслужоное их депутятом: золота в Спасове образе (даже образами пришлось вознаграждать напастников!) 105 гривенок, да в судех, в ковшах и в чарках, и в блюдах, и в момаех, и в судках, и во всяких судех, 606 гривенок с полузолотником, да в запонех и в плащах, и в чепях, и в пугвицах ломаных, что спарываны с платен, 572 гривенки и 36 золотник», и пр. и пр. и пр. и пр.

Нельзя не прибавить ещё одной выписки: «Да за каменье взято, за алмазы и за яхонты и за изумруды, что было на конском наряде, который был золотом оправлен и золото снято, на Немцы, 756 рублев. Из церкви ж Благовещение выдано серебра с Кириловы раки чюдотворцовы 222 гривенки; да паникадило серебряное болшое, весу 78 гривенок; кадило да чаша, да артусница, да блюдо невелико, весу 20 гривенок», и пр. и пр. и пр. и пр.